آیا نسخ با حکمت خداوند منافات ندارد؟

---

با توجه به قانون تکامل انسان و جامعه ـ به ویژه هنگام شروع انقلاب هاى اجتماعى و عقیدتى ـ گاه برنامه اى مفید و سازنده و گاه ناکارآمد است; بنابراین، لزوم دگرگونى برنامه ها در مقطع هاى مختلف زمانى، روشن به نظر مى رسد

نسخ، عبارت است از: «صرف نظر کردن از یک حکم شرعى پیشین که به حسب ظاهر اقتضاى دوام دارد، به دلیل یک حکم شرعى پسین به شرطى که از لحاظ معنایى میان این دو حکم، تنافر، ناسازگارى بیّن و آشکار وجود داشته باشد یا بر نسخ آن اجماع یا نص معتبرى، یافت شود.»

لزوم نسخ:

نیازهاى انسان، گاه با تغییر زمان و شرایط محیط دگرگون مى شود و گاه ثابت و برقرار است. با توجه به قانون تکامل انسان و جامعه ـ به ویژه هنگام شروع انقلاب هاى اجتماعى و عقیدتى ـ گاه برنامه اى مفید و سازنده و گاه ناکارآمد است; بنابراین، لزوم دگرگونى برنامه ها در مقطع هاى مختلف زمانى، روشن به نظر مى رسد.

نسخ، هیچ گونه منافاتى با حکمت خداوند ندارد; زیرا:

1. احکام، تابع مصلحت ها و مفسده ها است. همان طور که ممکن است ساعت معین، روز معین و هفته معین، در مصلحت فعل تأثیر داشته باشد، سال و سال ها نیز ممکن است در مصلحت فعل مۆثر باشد; مثل این که مصلحت براى مسلمانان در یک زمان (به علت ضعف نیرو) عفو و گذشت از منافقان و کفار است و در زمان دیگر، مصلحت (به علت داشتن تجهیزات و نیرو) جهاد با آنان مى باشد.

2. درست است که ظاهر حکم وضع شده به وسیله شارع، دوام و استمرار است، ولى در واقع، خود شارع، محدودیت زمانى آن حکم را مى داند و به دلیل مصالحى مثل آماده کردن مردم براى اطاعت و انقیاد و تسهیل و تخفیف در عبادات، زمان پایان یافتن حکم را براى مردم ابلاغ نکرده است; بنابراین، نسخ منافاتى با علم و حکمت خداى متعال ندارد; علاوه بر این که دقت در آیات منسوخ، وجود قراینى را ثابت مى کند که حاکى از موقتى بودن حکم است.

3. در وضع احکام به وسیله آیات قرآن، هدف هاى مختلفى دنبال مى شود که یکى از آنها تشریع حکم است که با نسخ، حکم از بین مى رود; ولى هدف هاى دیگر، مثل اعجاز آیات، تلاوت آیات و در برخى موارد چون سند تاریخى است ـ در موردى که شأن نزول خاصى داشته باشد ـ به حال خود باقى مى ماند.

تعداد آیات منسوخ

از جمله مسائل دیگری که مورد نسخ مورد توجه قرار گرفته است، سایر تعداد آیات منسوخ است در گذشته عالمانی بوده‌اند که ده‌ها آیه قرآن را منسوخ می‌دانسته‌اند و کار این مبالغه تا به جایی رسید که برخی آیه سیف فاقتلوا المشرکین توبه آیه 5 را رئیس‌الناسخین لقب داده‌اند زیرا به اعتقاد آنها این آیه تنهایی بیش از 130 آیه را در 52 سوره قرآن نسخ کرده  است.

پس به تدریج با ضابطه‌مند کردن اصطلاح نسخ دایره نواسخ در قرآن محدود گردیده است و نظر محققان متاخر خط بطلان بر نظریه طرفداران فراوانی نسخ در قرآن کشیده شده است پیشینیان حدود 500 آیه را از قرآن منسوخ می‌دانسته‌اند.

سیوطی در اتقان ضمن رد عقیده طرفداران کثرت آیات منسوخه در قرآن در یک بررسی درباره آیات نسخ از ابتدا تا انتهای قرآن موارد معدودی را ذکر کرده که عبارت‌اند از سوره بقره شش آیه آل عمران یک آیه نساء دو آیه احزاب یک آیه ممتحنه یک آیه مزمل یک آیه، بنابراین آیات منسوخ در نزد سیوطی 21 آیه بوده است.

آیه‌الله معرفت قائل به نسخ 8 آیه از آیات قرآنی بوده.[ جلال‌الدین سیوطی، الاتفاق فی علوم القرآن، ج 2، ص 708-712]

علامه طباطبایی قائل به نسخ 5 آیه از آیات قرآن بود.

آیه‌الله خویی تنها یک مورد از آیات قرآن را مصداق نسخ می‌داند و آن هم آیه نجوا است/ یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواکم صدقه اشفقتم ان تقدموا بین یدی نجواکم صدقات فإذا تفعلوا و ناب‌الله علیکم فاقیموا الصلاه وأتوا الزکاه و اطیعوا الله و رسوله والله خیر بما تعملون.

آیه نجوا در مورد وجوب یک درهم صدقه برای هر ملاقات خصوصی آن هم برای مشمولین طبقه مرفه بود که یاران پیامبر به فاطر بخل و حرص به مال از پرداختن صدقه شانه خالی کرده و از ملاقات خصوصی صدقه نظر کرده‌اند به اجماع همه مفسران به مضمون این آیه جزء شخص علی (علیه السلام) احدی عمل نکرد و پس از آزمایش مسلمانان، آیه توسط آیه بعدی نسخ شده است.[ مولایی‌نیا، عزت‌الله، نسخ در قرآن، ص 420، تهران نشر رایزن، 1378]

منابع :

سایت پرسمان

سایت حوزه