تفاوت کلام قدیم با کلام جدید

علم کلام، علمی است که به تبیین عقائد پرداخته و شبهات پیرامون آن را دفع می‌کند و چون این امر بیشتر به واسطه مناظره و گفتکو انجام می‌پذیرد به نام «کلام» نامیده شده است.

در مورد تاریخ مصطلح شدن نام «کلام» برای این علم دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد اما از روایات به دست می‌آید که این واژه در دوران امام صادق(ع) رواج داشته و کسانی که در علم عقائد بحث می‌کردند را «متکلم» می‌نامیده‌اند. اما اصطلاح «کلام جدید» نامی است که حدود یک قرن از تاریخ طرح آن در حوزه مباحث مربوط به دین‌ پژوهی می‌گذرد. گاهی نیز از آن به عنوان الهیات مدرن تعبیر می‌کنند.

نخستین کتاب فارسی در این زمینه، ترجمه جلد دوم از کتاب «علم کلام جدید» نوشته شبلی نعمانی است که در سال 1329 شمسی منتشر گردید. البته پیش از نعمانی، سید احمد خان هندی این تعبیر را به کار گرفت. اما در کشور ایران ظاهرا استاد شهید مرتضی مطهری(ره) نخستین کسی است که از کلام جدید و ضرورت پرداختن به آن سخن گفت.

در مورد این‌که تفاوت کلام جدید با کلام قدیم و سنتی چیست چند دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه اول:

در این دیدگاه، کلام جدید و قدیم تنها مشترک لفظی هستند و بین این دو تفاوت جوهری وجود دارد. پرسش‌های جدید روش‌ها، مبانی و مبادی، فضای متفاوتی را حاکم‌کرده است که به ناچار باید به شیوه دیگری از خدا، نبوت، انسان، معاد و... سخن گفته شود.

دیدگاه دوم:

این دیدگاه تجدد را وصف شبهات و ابزار معرفی می‌کند و بین کلام قدیم و جدید اختلاف جوهری قائل نمی‌شود.

دیدگاه سوم:

این دیدگاه تجدد را به موضوع کلام نسبت می‌دهد و بر این باور است که کلام سنتی تنها به برخی از گزاره‌های دینی ناظر به واقع پرداخته و به تبیین برهانی و دفع شبهات آنها اقدام نموده است اما از گزاره‌های ناظر به ارزش یعتی گزاره‌های اخلاقی و حقوقی و نیز پاره‌ای از گزاره‌های ناظر به واقع غفلت کرده است به همین دلیل تنها مسائل خداشناسی ، صفات و افعال باری، نبوت، و معاد به حوزه دانش کلام اختصاص یافته است.

دیدگاه چهارم:

این دیدگاه که تفسیر رایج و مشهور از کلام جدید است تجدد را وصف مسائل کلامی می‌داند به این معنا که دانش کلام در گذشته بیشتر با مسائلی در حوزه خداشناسی، و معاد شناسی روبرو بوده است اما امروزه بیشتر مباحث آن ناظر به قلمرو انسان‌شناسی و دین شناسی است.

دیدگاه پنجم:

استاد مطهری(ره) جدید بودن را وصف شبهات، مسائل، دلائل و یا مۆیدات معرفی می‌کند و تحول در علوم را منشأ این تجدد می‌داند. دانش کلام دو وظیفه عمده دارد: یکی رد شبهات و ایرادات وارد شده به اصول و فروع اسلام و دفاع از آنها و دیگری بیان مستندات و تأییداتی برای این آموزه‌ها؛ به عقیده شهید مطهری(ره) کلام قدیم تماما متوجه این دو قسمت بوده است و با توجه به اینکه در عصر ما شبهاتی پیدا شده که در قدیم نبوده است و تدییداتی یافته شده که از مختصات پیشرفت علمی جدید است و از سوی دیگر بسیاری از شبهات قدیم در زمان ما بدون موضوع هستند و شماری از تأییدات گذشته نیز ارزش خود را از دست داده اند. تأسیس کلام جدید ضروری است.

قبل از قضاوت و اتخاذ موضع صحیح در این امر باید ببینیم که کدام یک از محورها بین کلام قدیم و کلام جدید ثابت، و کدام یک متغیر هستند .

محورهای ثابت:

1-     موضوع علم کلام

2-     اهداف علم کلام

3-     روش‌های کلی بحث و استدلال

محورهای تجدد:

1-     تجدد در مسائل

2-     تجدد در روش

3-     تجدد در زبان

با این بیان روشن می‌شود که کلام جدید با کلام قدیم تفاوت ماهوی ندارد، زیرا تفاوت ماهوی در یک علم در گرو تغیر در موضوع یا اغراض و یا روش‌های کلی آن است و این امور در علم کلام ثابت و لایتغیرند.

پس تفاوت کلام جدید و کلام قدیم این است که در کلام جدید بعضی از مسائل جدید خول همان موضوع کلام قدیم  مطرح شده که متکلم با همان هدف به بررسی، تبیین و پاسخ به شبهات احتمالی آنها می‌پردازد.

منابع:

در آمدی بر کلام جدید، علی ربانی گلپایگانی.

کلام جدید با رویکرد اسلامی، عبدالحسین خسروپناه.

تهیه و فرآوری: مسلم زمانیان، گروه حوزه علمیه تبیان