سرگذشت سقاهای حرم از زبان اسناد

كمبود آب در ایران نمود سقاخانه و شغل سقایی را بیشتر نمایان می كند بویژه در اماكن مذهبی كه سقاخانه های زیادی از سوی متولیان امر ساخته شده و سقایان آب زوار را تأمین می كردند. گفته می شود: سنگاب خوارزمشاهی كه در موزه آستان قدس رضوی وجود دارد، قبلاً در محل راهرو سقاخانه نصب بوده و آب آشامیدنی زوار را تأمین می كرده است الهه محبوب، كارشناس پژوهش مدیریت اسناد می گوید: آنچه به طور مكتوب در رابطه با این موضوع دست ما رسیده است، مربوط به عصر صفویه است، به طوری كه در این دوران سقایی به عنوان یك شغل و سمت در مجموعه تشكیلات رضوی به كار رفته و سقایان مواجب و حقوق دریافت می كردند.

محبوب از نخستین نمونه های اسناد در زمان شاه عباس اول صفوی یاد می كند و اینكه در این دوره گروهی به نام سقایان بوده اند كه جزو كاركنان محسوب می شدند. محبوب توضیح می دهد: از دوره شاه سلیمان صفوی و زمان تولیت میرزا شاه تقی الدین رضوی نیز اسناد پرداخت مواجب به سقایان موجود است كه اصطلاح دوره ای آنها«سقایان آب پاش صحن» بوده و گروهی را شامل می شده كه همراه با سقایان نظافت و شستشو ی صحن را انجام می دادند یا علاوه بر آب دادن به زوار وظیفه نظافت صحن را هم عهده دار بودند.

«سقایان سرطاس» و «سقایان راتبه» عنوانهای دیگری است كه این كارشناس از آن یاد كرده و نمایانگر شغل سقایی و سقاباشی در تشكیلات آستان قدس رضوی است.

سقاخانه های افشاریه

«در اسناد دوره افشاریه نام دو سقاخانه ذكر شده است» محبوب با این اشاره توضیح می دهد: سقاخانه قدیم یا همان سقاخانه دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین كه در این زمان هم فعال بوده و سقاباشی آن مواجب دریافت می كرده و هزینه هایی چون تأمین یخ، نمك و سقایان را شامل می شده و سقاخانه جدید سلطانی كه هنوز هم در صحن انقلاب وجود دارد و به فرمان نادرشاه افشار ساخته شده و به همین نام معروف گردیده است. طبق اشارات وقف نامه ها، كاركنان این سقاخانه سقاباشی ها و سقاها را شامل بوده كه وظایف آنها خریداری یخ به هنگام گرمی هوا و صرف آن برای سقاخانه و تأمین روشنایی آن در شب بوده است.در این وقف نامه ها مصارفی برای پرداخت چهار سقای راویه كش و خرج استوان آنها تعیین شده كه هر روز آب را از حوض انبار حمل كنند.

قاجاریه و سقاخانه ها

محبوب می گوید: سقاخانه های حرم در دوره قاجاریه علاوه بر افزایش نسبت به دوران قبل تغییراتی داشته اند و شامل سقاخانه طلا(نادری)، سقاخانه ایوان طلا، سقاخانه موتمن السلطنه و سقاخانه میان عمارت می شده است. به گفته او، روشنایی سقاخانه در این دوره توسعه داشته و معمولاً در قسمتهای مختلف آن چراغ وجود داشته است. در این مورد اقداماتی نیز برای نظم دادن به كار سقایان انجام شده و هزینه هایی بابت تعمیر پنجره سقاخانه ممر سقاخانه دارسی سقاخانه اختصاص یافته است.

سقاخانه ایوان طلا

سقاخانه ایوان طلا بین راهرو دارالسیاده و ایوان طلا بوده همان جایی كه سنگاب خوارزمشاهی نصب بوده است. از این رو می توان گفت، قدیمی ترین سقاخانه حرم محسوب می شده است.

سقاخانه میان عمارت

سقاخانه میان عمارت كه هیچ نامی در منابع نداشته و فقط در اسناد با این نام شناخته شده است، آن جا كه تعمیرات گنبد و مواجب پرداختن به كاركنان آستان قدس رضوی خبر می دهد. به هر حال معلوم نیست این سقاخانه در كدام قسمت حرم و تا كی پابرجا بوده اما تا سال 1331 نام سقاخانه میان عمارتی در اسناد هست.

سقاخانه صحن نو

و موتمن السلطنه با مستشار الملك، بانی سقاخانه ای در وسط صحن نو(آزادی) بوده كه ابعاد و اندازه آن تا اندازه ای شبیه سقاخانه نادری بوده است.

ظاهراً در دوره پهلوی و در زمان نیابت تولیت محمد ولی اسدی به سال 1307 این سقاخانه خراب و به جای آن حوض بزرگی در وسط صحن ساخته شده كه سنگاب سقاخانه هم در وسط حوض قرار داشته است.

ظاهراً شغل سقایی فقط مختص به سقاخانه ها نبوده و در قسمتهای دیگر سقایانی حضور داشته و وظایفی را انجام داده و بابت آن حقوق دریافت می كردند، چنانچه در اسناد كارخانه زواری، كشیك خانه و قهوه خانه مباركه نیز حضور سقایان قابل لمس است، سقایانی كه غیر از آب دادن وظایف دیگری چون كر بستن، نظافت حوض صحن عتیق و انجام خدمات در مراسم تعزیه خوانی را عهده دار بودند.

بخش حریم رضوی