معماری گنبد رضوی
معماری اسلامی مملو از اسرار و رموز است. اشاره‌ها و نشانه‌هایی كه هنرمندان به زیبایی در قلب خشت و خاك پنهان كرده‌اند تا تنها آنها كه به چشم دل نظاره‌گر آثارشان می‌شوند، پرده از این اسرار بردارند و از این‌همه شگفتی سرشار شوند. رمزگشایی آثار و بناهای اسلامی سال‌هاست كه ذهن محققان را به خود مشغول كرده است. یكی از آنها گنبدها هستند.
در مورد این سازه‌های معماری و هدف ایجاد آنها، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. عده‌ای گنبد را سر انسان و دو گلدسته‌اش را چون دو دست توصیف كرده‌اند كه به حالت التجا و خواهش، رو به آسمان و درگاه پروردگار هستی بلند شده‌اند.
اما عده‌ای دیگر آنها را شاخص‌هایی بلند برای نشان‌دادن مسیر و راهنمایی به سوی محل قرار‌گرفتن مسجد می‌دانند یا امكانی برای تعیین قبله؛ چرا كه در مكتب تشیع، خط عمود‌منصف بر خطوط اصلی دو گلدسته نشانگر جهت قبله است و در مكتب معماری اهل تسنن، خط گذرا از گنبد و گلدسته جهت قبله را معلوم می‌كند. (در این مكتب معمولاً تنها یك گلدسته وجود دارد.)
اما رمز دیگری در ورای شكل و شمایل گنبد و گلدسته‌ها پنهان است. از دیدگاه شیعیان، گنبد نشانی از هدف و نقطه ثقل؛ یعنی خداوند یكتا و بی‌همتاست و گلدسته‌ها نمادهایی از دو یار مومن واقعی و دو مخلوق محبوب خداوند؛ یعنی پیامبر گرامی اسلام(ص) و حضرت علی(ع). مفهومی والا كه در پرده معماری بی‌بدیل و تزئینات مسحور‌كننده آن پنهان شده است.
گنبدها، یك ضرورت معماری
صرف‌نظر از مفاهیم پنهان در ساخت گنبدها، باید گفت كه این سازه‌ها به لحاظ معماری و ساختاری نیز دارای نكاتی جالب هستند. گنبدها یكی از انواع پوشش‌ها و از عمده‌ترین علایم معماری اسلامی به شمار می‌آیند كه متنوع‌ترین آنها در ایران به كار گرفته شده است. گنبدها معمولاً از جنس خشت خام با اندود كاه‌گل یا آجر و سنگ هستند و برای تزئینشان عمدتاً از رنگ آبی استفاده می‌شود.
گنبدهایی كه ما از خارج بنا مشاهده می‌كنیم؛ در حقیقت پوسته بیرونی بنا هستند كه در اصطلاح «خود» خوانده می‌شوند. اما گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد كه آن را از داخل مشاهده می‌كنیم و به آن «آهیانه» گفته می‌شود. اگر فاصله میان «خود» و «آهیانه» زیاد باشد، به آن «گسسته» می‌گویند. گنبدها به لحاظ تكنیك ساخت به كار رفته در آنها، شامل دو دسته «رك» و «نار» هستند.
اما از منظر معماری، هدف‌های متعددی برای ساخت آنها تعریف شده است. بعضی معتقدند رواج این نوع پوشش به واسطه كمبود مصالحی نظیر چوب بوده است؛ چرا كه پوشش‌های منحنی‌شكل مثل گنبدها بدون استفاده از رینگ(تیر) می‌توانند دهانه‌های وسیعی را بپوشانند. گواه این امر نیز وجود ساختمان‌هایی مربوط به 8هزار سال پیش و دوران نوسنگی در قبرس، كلده در جنوب ایران، حوالی شوش و هفت‌تپه و همچنین مناطقی از مصر است.
ایجاد فضای باز داخلی نیز، از دیگر دلایل ایجاد این سازه‌ها عنوان شده است.
منبع: آستان قدس / قبله گاه عاشقان
بخش حریم رضوی
