مهمانخانه رضوی
بعید است از بست شیخ حر عاملی بگذری و ردیف آدمهایی را نبینی که برای لقمهای تبرک، صف ایستادهاند. فرقی ندارد لقمهای نان باشد یا کف دستی نمک. آنها به هر چیز خانه دوست قانعند. این مهمانخانه که بیهیچ تعطیلی هر روز خدا میهمان دارد، تاریخچهای شنیدنی دارد.
علی سوزنچی سرپرست اداره اسناد، روایت این مجموعه را از روزگار صفویه تا پایان قاجاریه به تصویر کشیده است.
مهمانسرا در دوره صفویه، افشاریه و اوایل دوره قاجار با عنوان مطبخ معموره معروف بوده است، در حالیکه در آن روزگار از بخشهایی چون خونچهخانه، شربتخانه، خبازخانه و ادویهخانه تشکیل میشده و مجموع آنها «کارخانه» نام داشته است.
همین کارخانه که به خاطر احترام بیشتر با پسوند مبارک همراه بوده است، در دوره ناصری با نام شیلان معروف بود و تا آخر دوره قاجاریه با همین نام به کار میرفت و بعد در دوره پهلوی به مهمانخانه حضرتی تغییر نام یافت و بعد هم عنوان مهمانسرای حضرت به آن اطلاق شد.
میهمانداری در بارگاه رضوی قبل از قرن نهم
در برخی از منابع به سابقه تاریخی مهمانخانه رضوی اشاره شده است، اما میهمانداری در آستان قدس رضوی قبل از قرن نهم هجری معمول بوده است.
در عالم آرای نادری آمده است: نادر بعد از شکست افغانیهای ابدالی به مشهد آمد و بعد از ورود به آستان ملائک سجود به عتبه بوسی درگاه امام احسان مشرف شد و بعد از تناول شیلان در صفه گنبد الله وردیخان که مهمانخانه سرکار فیض آثار است، از روضه مقدسه مرخص و وارد چهار باغ شاهی شد.
در کتاب روزنامه خراسان، حکیم الممالک ابتدا مشخصات صحن جدید را که در پایین پای مبارک واقع شده، توضیح داده و در ضمن آن نوشته که کارخانه و شربت خانه خدام در آنجا آمده است.
در کتاب فردوسالتواریخ آمده است: «مطبخ سر کار فیض آثار است که همیشه اوقات در آن مکان جمعی از کارکنان و طباخان مشغول ساختن اطعمه و اشربه برای فقرا و مساکین هستند.»
همین اسناد و منابع به جا ماندهاند که نشان میدهند برای نظم بیشتر مجموعه قوانینی هم آورده شده است.
علیشاه یا عادل شاه قاجار مقرراتی برای کارخانه وضع کرده و حتی اجناس لازم طبخ غذای روزانه را با تعیین نوع و مقدار هزینههای آنجا آورده است.
ناصرالدین شاه، میهمان کارخانه خدامی
اما در سفر شاه دیگر ایران، جریان متفاوتتری پیش روست؛ ناصرالدین شاه در سفر اول خود در سال 1283 بعد از زیارت حرم مطهر حضرت رضا(ع) ناهار را که از کارخانه مخصوص حضرت آماده کرده بودند، در گنبد اللهوردیخان صرف کرد. اما اتفاق شیرینی که در روزگار میرزا فضلا...خان افتاد این بود که آب سناباد از مطبخ سرکار فیض جاری شد، به این ترتیب تهیه آب برای کارخانه آسان و ارائه خدمات بهتر و مناسبتر شد. عضد الملک هم چند دکان را وقف آنجا کرد. مشیرالدوله اما نظم بیشتری به این مجموعه داد و دربانانی را به استقبال زائران میفرستاد و به فراخور هر کدام از زائران، آنها را اکرام و احترام میکرد.
کارخانه خدامی و کشیک های پنج گانه
کارکنان کارخانه خدامی وظیفه داشتند ناهار و شام را برای کارکنان کشیک پنجگانه آماده کنند و علاوه برآن سایر کارکنان هم که به خاطر شغلشان در حرم حضور داشتند، از غذای کارخانه خدامی استفاده میکردند.
خادمها بر حسب روزی که باید سر خدمت حاضر می شدند، در هنگام کشیک خود میتوانستند از غذای طبخ شده کارخانه خدامی استفاده کنند. به این ترتیب که در همه روزها بدون استثنا یک شیفت از کشیکهای پنجگانه به طور مرتب از غذای کارخانه استفاده میکردند و همچنین به علت وجود چند وقفنامه مخصوص که برای تهیه ناهار و شام بوده است، این مجموعه به کارخانه خدامی شهرت یافت.
برخی از مدارک نشان میدهد که غذا در کارخانه خدامی طبخ و در نظارتخانه خدام صرف میشده است.
ادیبالمعی در زادالمسافر میآورد؛ دو ساعت به غروب مانده به کارخانه زواری می رفتم، شام زوار را که همان ساعت میدادند، من حضور داشتم. باز شب به نظارتخانه خدام میآمدم و در شام دادن حاضر بودم. با صاحبمنصبان کارخانه در کمال احترام مینشستم. صحبتهای گوناگون میکردیم و سه ساعت از شب رفته، فراغت حاصل میشد و به منزل میآمدیم. این نشان میدهد که خدام و کارکنان شام و ناهار خود را در کارخانه نمیخوردند، بلکه آن را میگرفتند و در محل کشیک غذا میخوردند و تعداد کمی از آنها در کارخانه خدامی از غذا استفاده میکردند.
کارخانه خدامی در مواقعی خاص که تعداد مسافران زیاد بوده است، به برخی از زائران به میزان محدود غذا میداد و در ایام ماه مبارک هم به جای ناهار و شام به افراد افطاری و سحری میداده است.
مهمانخانه و مشاغل مربوط به آن
سند سال 1293 تعداد مشاغلی را که از کارخانه استفاده کردهاند، مشخص کرده است و آورده خدام 10 مجموعه، دربانان 10 مجموعه، کفشبانان دو مجموعه و مۆذنان نیز دو مجموعه و سایر افراد هم مانند ناظر مشیر آستانه، امین کارخانه، فراشباشی کل، دربانباشی کل، مشرف عمارات، ساعتساز، صحاف باشی و... یک مجموعه کامل دریافت میکردند.
کارکنان آستان قدس هم در صورت تمایل میتوانستند به جای سهمیه ناهار و شام، آن را به صورت جیره نقدی دریافت کنند.
وعدههای غذایی و نوع غذاهای طبخ شده در کارخانه خدامی فرق میکرده است؛ یک مجموعه ناهار شامل آبگوشت، حلوا، مربا، ماست و پنیر است. سه قلم اول به صورت جنسی به افراد داده میشد، اما به جای ماست و پنیر پول آن به صورت نقدی پرداخت میشد.
شام هم پلو قیمه یا قرمه و افشره و دوغ بود که مانند ناهار دو قلم آن به صورت نقدی پرداخت میشد.
آش فقرا و کارخانه خدامی
وظیفه کارخانه زواری تهیه ناهار و شام برای زائرانی بودکه از نقاط مختلف به زیارت میآمدند.
تعدادی از افراد نیازمند و مسکین که زائر نبودند و به خاطر فقر و کم بضاعتی در تنگنای مالی بودند، نیز از این مکان استفاده میکردند و برای آنها آش طبخ میشد و از دوران صفویه به آش فقرا معروف بوده است. گاهی هم به جای آش حلیم پخت میشده است.
روال بر این بوده که به زائران معمولا شام داده میشده است و ناهار فقط شامل کارکنان داخل حرم بوده است. به این ترتیب شام زائر به همراه ماش و عدس و گاهی نیز خورش و گوشت بوده است.
ادیب المعی در زادالمسافر مینویسد: در این اوقات که زائران به جهت سردی هوا کمتر میآیند، در این کارخانه روزی 25 من برنج عنبر بو طبخ میشود. دو ساعت مانده به غروب زائران و فقرا جمع میشوند و هر دو نفر را یک دوره طعام با خورش میدهند. ازدحام با اینکه زیاد است اما مردم بعد از صرف غذا متفرق میشوند. گاهی میشود که طبخ یک روز این کارخانه به 75 من برنج برای زائران و فقرا میرسد.
خوانچهای برای شخصیتها
برای علما، اشراف و راجههای هندوستان و شخصیتهای تمام ممالک اسلامی که به زیارت امام هشتم(ع) میآمدند، به وسیله دربانان آستان قدس با تشریفات خاص خونچه غذا فرستاده میشد و زائران دیگر از هر کشوری که بودند، برای صرف غذا به کارخانه زواری میآمدند و اگر تعداد به اندازه روزانه نبود، به فقرا و افراد نیازمند طعام داده میشد.
منبع: غریب طوس / آستان قدس / قبله گاه عاشقان
بخش حریم رضوی