صفت (2)

اهداف یادگیری:

آشنایی با انواع صفت از جمله صفت فاعلی، صفت لیاقت، صفت مبهم، صفت مفعولی و دیگرصفات

تطبیق این صفات در مثال

صفت فاعلی چیست؟

صفت فاعلی صفتی است که مفهوم انجام عملی را به موصوف نسبت می دهد. صفت های فاعلی از نظر ساختمان به سه دسته تقسیم می شود: مشتق، مرکب،مشتق – مرکب.

در ذیل به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:

بن مضارع+ ان = روان، پرسان.

فعل امر یا صفت و یا اسم + کار= بستانکار، بدهکار، ستمکار.

بن ماضی + گار=پروردگار، کردگار.

پیشوند + بن مضارع یا صفت= نادان، نااهل.

صفت لیاقت

صفت لیاقت صفتی است که شایستگی و قابلیت موصوف را در امری می رساند؛ مانند :

فیلم دیدنی، کتاب خواندنی، لباس پوشیدنی

و ساختمان آن چنین است:

مصدر+ ی= خوردنی، گفتنی.

فعل امر در مفهوم صفت لیاقت؛ مانند: اسرار مگو ( اسرار نگفتنی ).

بن مضارع + اک= خوراک، پوشاک.

برخی از ساخت های فاعلی ثبوتی با مفهوم صفت لیاقت؛ مانند: خط خوانا ( خط خواندنی)، روا ( رفتنی ).

بن ماضی+ گار= ماندگار.

صفت مبهم

صفات مبهم ( نامشخص ) ویژگی هایی از اسم را به طور مبهم و نامشخص بیان می کنند. تعدادی از صفت های مبهم عبارتند از: « هر، همه، هیچ، هرقدر، خیلی، بسیار، کمی،قدری، بعضی، پاره ای، چند، فلان، دیگر، اندکی، تعدادی و ... ».

برخی از صفت های مبهم، هم پیش از موصوف می آیند و هم پس از آن؛  مانند: « دیگر و چند».

در خور تامل است که « هر » هرگز بدون موصوف به کار نمی رود ولی صفات مبهم دیگر می توانند بدون همراهی با موصوف و به صورت ضمیر مبهم نیز به کار روند.

صفت مفعولی

صفت مفعولی صفتی است که مفهوم وقوع فعلی را به موصوف خود نسبت می دهد. این نوع صفت نیز از نظر ساختمان به مرکب، مشتق و مشتق- مرکب بخش پذیر است.

ساخت های صفت مفعولی عبارتند از:

بن ماضی+ ه = گفته، نوشته، دوخته.

بن ماضی + ار= گرفتار، مردار.

اسم یا صفت + بن ماضی= خوش دوخت، بادآورد.

قابل ذکر است در مواردی که اسم یا صفت به اول صفت مفعولی افزوده می شود، گاهی حرکت « ه » از آخر آن حذف می شود؛ مانند: « گل اندود = گل اندوده / پشم آلود = پشم آلوده / آدمیزاد = آدمیزاده » و گاهی حذف نمی گردد؛ مانند : « آبدیده، دلداده، پس مانده، خرج در رفته».

از هر فعلی چه گذرا ( متعدی ) و چه ناگذر ( لازم ) می توان صفت مفعولی ساخت. برخی از صفت های مفعولی که معمولا از فعل های لازم ساخته می شوندمعنی صفت فاعلی دارند نه مفعولی؛ مانند : گذشته، رفته، ایستاده، خوابیده، مرده، پیش آمد، کارآمد.

این نوع صفت های مفعولی که معنی صفت فاعلی می دهند، فرقشان با صفت فاعلی این است که صفت فاعلی به انجام دهنده ی کار در زمان حال یا آینده و یا هر سه زمان دلالت می کند، ولی این صفت ها به فاعلی گفته می شود که کار را در گذشته انجام داده یا شروع کرده باشد؛ برای نمونه: « رونده » یعنی آنکه اکنون یا در آینده یا همیشه می رود، ولی « رفته » یعنی آنکه در گذشته رفته است.

بنابر آن چه گفته شد صفت های مفعولی را در ارتباط با اسم می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1)  دسته ای که به طور کامل صفت هستند و می توانند به عنوان وابسته ی اسم در ساختمان گروه اسمی به کار روند؛ مانند:

( در ) گشوده ، ( پنجره ) بسته، ( پرچم ) برافراشته، ( دل ) سوخته، ( مرغ) مرده، ( سال ) گذشته، ( آدم ) خفته، ( نامه های ) رسیده، ( میوه ) گندیده، ( آدم ) فهمیده.

2)  واژه هایی که از نظر ساختمان صفت مفعولی هستند اما کارکرد صفتی ندارند و در ساختمان فعل مجهول و ماضی بعید و التزامی و نقلی به کار می روند؛ مانند: آورده، فروخته، پرسیده.

این صفت ها به تنهایی کاربرد صفتی ندارند و تنها در ترکیب با واژه های دیگر صفت مفعولی می سازند؛ مانند: بربادرفته، رنج کشیده.

صفت نسبی

صفتی است که ویژگی هایی چون مذهب، ملیت، محل و ... را به موصوف خود نسبت دهد. صفت نسبی به صورت های زیر ساخته می شود:

1)  اسم+ ی = خاکی، تهرانی، خودی، خانگی، هفتگی ( به واژه های مختوم به « ه» به جای « ی »، « گی» می افزایند ).

اگر اسم یا کلمه ای که یای نسبت به آن افزوده می شود، حرف آخرش مصوت بلند « ا» باشد، میان کلمه و « ی » نسبت حرف میانجی « ی » می افزایند؛ مانند:

دنیایی، مومیایی، سرایی، همایی.

اگر کلمه به « های بیان حرکت » ختم شده باشد، به جای « ی» به کلمه « ای » می افزایند: خامه ای، حرفه ای.

2)  اسم یا صفت + انه = روزانه، شبانه، دلیرانه، محترمانه،پسرانه، دخترانه،مادرانه.

3)  اسم یا صفت + ین یا ینه = زرین، زرینه، پشمین، پشمینه، سیمین، سیمینه.

4)  اسم + کسره پایانی = ریزه، درسته، کاره.

5)  ترکیب وصفی+ کسره پایانی = چند روزه، یک شبه، همه کاره.

6)  اسم+ انی= روحانی، جسمانی، نورانی.

7)  اسم یا صفت + گان= گروگان، رایگان.

8)  صفت+ گانه = دوگانه، جداگانه، چندگانه.

9)  اسم یا صفت + کی = دروغکی، دزدکی.

10) اسم+ چی= پستچی، پنبه چی، تماشاچی.

11) اسم + و= ترسو، اخمو.

صفت های غیر بیانی

صفت های غیر بیانی عبارتند از صفت های اشاره، پرسشی،شمارشی و تعجبی.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاه - تنظیم: داودی