قشنگ تر از عروسکم کسی ندیده!

مولوی می گوید: «غذای بشر نان است و اندکی شوربا و الباقی بازی.» عروسکی که می شود با آن حرف زد، راز دل گفت، به او خشم گرفت، او را به مبارزه طلبید، او را به زمین کوبید و دوباره در آغوشش کشید، او را زخمی کرد و برایش مرهم گذارد و برایش لالایی خواند، به او غذا داد، لباس پوشانید و به جای پدر، مادر، خواهر، برادر، معلم، دکتر، پلیس، دوست، همسایه و... قرارش داد و در تمامی این احوالات، خاموشی و انفعالش فرصتی است تا حس کنترل و خلق جهانی مطابق با آرزوها ارضا» شود، ابزاری بی نظیر برای برآورده کردن نیازهای روانی بشر است.

عروسک ها عموما وسیله هایی هستند ارزان، دردسترس و بی نیاز به تکنولوژی یا دانش پیچیده برای به کارگیری که می توانند استفاده های متنوعی چون سرگرمی، تبلیغات، تجارت، آموزش، مفهوم سازی، فرهنگ سازی و درمان اختلالات رفتاری یا بیماری ها داشته باشند.

می دانیم که کودکان، تلقین پذیری بالایی دارند و مرز میان خیال و واقعیت برایشان مبهم و نسبی است و در برابر موجوداتی که با زبانی غیرمستقیم اما مانوس و خودمانی با آنها ارتباط برقرار کنند، تاثیرپذیری شگرفی دارند; به خصوص که این ارتباط به رابطه کلامی محدود نشده و آنها از حرکت، ایما، اشاره هم بهره می گیرند.

بنابراین در انتخاب و کاربرد صحیح چنین وسیله ای دقت فراوانی لازم است تا خلاقیت کودک رشد کرده و ذهن و دست های او را به ساختن و ازنوساختن وادارد، نه آنکه صرفا کالایی باشد تجاری و مبلغ فلان شخصیت کارتونی یا مروج مصرف گرایی; و همان گونه که حس کنجکاوی و رویاپردازی را توسعه می بخشد تعامل دوجانبه میان کودک و دنیا را گسترش دهد چرا که گاه فاصله میان خودمحوری کودک با جهان واقعی را بازی پرمی کند.

گاه کودکان برای انتقال از وابستگی به مادر به سوی استقلال و خودکفایی، متوسل به وسایلی مانند پتو، عروسک یا اسباب بازی محبوب شان می شوند و در شرایط ترس و برای آرامش یا به خواب رفتن آن را در آغوش می گیرند، که اصطلاحا آن را یا شیء انتقالی می نامند. در انتخاب عروسک باید اندازه، رنگ، جنس، قوام، اجزا و فرم کلی آن متناسب با سن، جنس و شرایط کودک باشد.

تنوع در مدل های انسانی یا عروسک های حیوانی به گسترش قوه تخیل و داشتن احتمالات بیشتر در بازی کمک می کند.

با توجه به تاثیرپذیری پایدار در سن کودکی از الگوهای رفتاری یا هویت های کلیشه ای(مانند گرگ در نقش درنده، روباه در نقش فریبکار، کلاغ در نقش خبرچین و...) که در دنیای واقعی هم وجود ندارند ارائه الگوهای کلامی و رفتاری تکراری می تواند ایجاد ذهنیت و مفهوم سازی ناصحیح کند که اصلاح آن مشکل خواهد بود.

مفهوم گرگ و برگشت ناپذیری از مفاهیم انتزاعی است که از حدود10-12سالگی در ذهن کودک وضوح می یابد; نکته هایی که در روابط شخصیت های عروسکی یا کارتونی بایستی به آن دقت کرد و قبل از آن اشاره مستقیم به آن معمول نیست. گاه در دنیای بازی یا انیمیشن یا عروسک ها قدرت هایی معجزه آسا به شخصیت ها داده می شود که کودک، آنها را واقعی قلمداد می کند. یک موش یا... از ارتفاع بلندی می افتد بدون آنکه صدمه جبران ناپذیری ببیند و کودک نمی تواند تفاوت آن را با واقعیت درک کند; پس در استفاده یا ارائه این محصولات باید نهایت دقت به عمل آید تا نتایج خطرناکی به دنبال نداشته باشد.

در «بازی درمانی»، استفاده از عروسک ها به کودک امکان بیان افکار و احساسات او را بدون ترس و مقاومت مهیا می سازد. تا بتواند ترس ها، علایق و تمایلات خود را وارد صحنه درمان کند و اطلاعات ارزنده ای از فرصت روحی خود به درمانگر بدهد.

یا به کمک  کودک در فضایی امن و قابل قبول احساسات و افکارش را به فعل درآورد و گاه با تکرار آن به خود و جهان مسلط شده ترس ها کمرنگ می شود، تنش ها کاسته می شود، خشم ها بیرون ریزی می شود.

عروسک ها بایستی در عین داشتن جنبه بازی و ظاهری جذاب و مطلوب، مهارت های یدی و هماهنگی چشم و دست و ذهن را پرورش دهند;

مهارت های فردی مانند بیان احساسات حل مسئله مدیریت خشم را آموزش دهند; ارزش های اخلاقی مانند صداقت، همکاری، نوعدوستی، امانتداری، مهربانی و... را تقویت کنند و مهارت های اجتماعی مانند برقراری ارتباط موثر، احقاق حق، آشنایی با نقش های اجتماعی را معرفی کنند.

حتی آموزش چگونگی نگهداری از اسباب بازی ها و وسایل شخصی یا نحوه مشارکت با سایر کوکان در میهمانی ها و مدارس و... و همچنین روش برخورد با شکستن، خراب شدن، گم شدن، غیرقابل استفاده شدن آنها و حتی بخشیدن یا بازیافت شان، بخش مهمی از آموزش مهارت های فردی و اجتماعی را در خود نهفته دارد.

منبع: رفتار درمانی کودک. تالیف محمد جواد قاسم زاده. روزنامه ابتکار