اکسپرسیونیسم، بیان رنج درونی

از اواخر قرن نوزدهم درد روحی عمیقی مغرب زمین را رنج می داد. اندیشه های سلطه جویانه ، فلسفه های پوچ گرایانه ، تفکرات و نظریات ماتریالیستی ، انحطاط اخلاقی ، گسترش صنایع و نادیده گرفتن ارزشها و احساسات حقوق انسانی از جمله عواملی بودند که رعب و وحشت و تنهایی را در میان جوامع غربی دامن می زدند و در این میان هنرمندان نیز از این احساس عمومی در رنج بودند. از این رو انسان مضطرب قرن که با ناتوانی و حقارت با معضلات اجتماعی و سیاسی مواجه بود و با آن دست و پنجه نرم می کرد از موضوعات مطرح برای نقاشان قرن بیستم شد.

در تاریخ نقاشی "ادوارد مونش" به عنوان پیشوای حرکت اکسپرسیونیستی شناخته شده است. ادوارد مونش، نقاش و چاپگر نروژی ، توانست در اثر معروف خود، "فریاد" (تصویر روبرو)  در 1893 انسان مضطرب قرن را که به وحشت و ناتوانی فریاد برآورده است و فریادرسی را طلب می کند به تصویر کشد. نظریه پردازان تاریخ هنر این اثر مونش را سرآغازی بر سبک اکسپرسیونیسم می دانند.

هرچند که تاریخ دقیق و مدونی را برای شروع اکسپرسیونیسم نمی توان معین کرد؛ زیرا ضرورتهای اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی ملت ها با هم متفاوت بوده و شکل گیری این سبک در کشورهای مختلف اروپا با تفاوت زمانی همراه است.

در بیان عام، اکسپرسیونیسم در توصیف کلیه گرایشهای هنری به کار گرفته می شود که عواطف یا حالات درونی هنرمند را با بیانی اغراق آمیز و مهیج به نمایش درآورد و در بیان خاص ، اکسپرسیونیسم به دوره ای از هنر مدرن قرن بیستم اطلاق می شود که در چند کشور اروپایی که با معضلات انسانی مواجه بودند و هنرمندان از آن در رنج بودند نضج گرفت و گسترش یافت.

هنرمندان در این سبک به شیوه های بیانی متفاوتی احساسات درونی خود را به تصویر کشیدند و از این جهت اکسپرسیونیست به عنوان یک شیوه یکسان و مشخص قابل بحث نیست. شیوه های اجرایی مختلف در اکسپرسیونیستم محدودیت تکنیکی را از آن گرفت و گستردگی قابل تاملی به آن بخشید .

زیبایی شناسی کاربردی این سبک نیز بسیار گسترده است، هرچند شاید بتوان در آثار همه هنرمندان اکسپرسیونیست رنج مشترکی از فاجعه های انسانی را مشاهده کرد. کشتارهای جمعی، جنگ، بمباران، تخریب منابع طبیعی و انسانی ، انفجار ، بی خانمانی، گرسنگی، بی پناهی سردرگمی، فساد، شکنجه و تنهایی از مضامینی هستند که می توان به عنوان زیباشناسی حاکم بر این سبک مورد بررسی قرار داد . البته هر هنرمند اکسپرسیونیست به وجهی متفاوت از آن پرداخته و این سبک را میدانی وسیع برای نمایش عاطفی رنج و آلام و یا وحشت خویش یافته است.

اکسپرسیونیسم در آلمان، اترش ، نروژ و فلاند از شیوه سمبولیسم نبی ها ، پست امپرسیونیسم، نئورافائلیسم و دیگر شیوه های رمانتیک مرسوم در اواخر قرن نوزدهم تاثیر پذیرفته بود، در حالی که در فرانسه با تاثیرپذیری از نظریات و تجربیات دردمندانه ونگوگ پایه ریزی شد.

این ون گوگ بود که اولین بار با تغییر و اغراق نمایی فرم، بدون آنکه موضوع ، بیانی مضحک یا نقادانه پیدا کند، نمایشی از درد و رنج و انده را در آثار خود بیان داشت. ون گوگ تغییر شکل (دفرمه) پیکره ها و اشیا را به گونه ای که به بیان عاطفی و احساسی موضوع کمک کند به کار می برد.

البته بی مورد نخواهد بود اگر عنوان شود که گوگن نیز با اشکال ساده و بی پیرایه خود که مزین به نقوشی نمادین بود، تاثیرگذار بر نقاشان اکسپرسیونیست شد. او با کشف ارزش های هنری اقاوام بدوی و غیر متمدن توانست بیان احساس گرایانه در هنر را از طیق نمایش نمادها عرضه کند. از این رو نقاشان اکسپرسیونیست فرانسه با استفاده از ذنگ های تند و درخشان که با خطوط کناره نمای پرصلابت و محکم طراحی می شدندف مضامینی اسطوره ای یا نمادین را به تصویر می کشیدند تا بیانی عاطفی و پردرد را القا کنند.

در مقاله آتی به شرح چگونگی همه گیر شدن اکسپریونیسم در فرانسه خواهیم پرداخت.

دایره المعارف پاکباز

مروری بر تاریخ نقاشی معاصر غرب/ پریسا شاد قزوینی

هنر در گذر زمان هلن گاردنر