ویروس(virus)

دیمیتری ایوانووسكی زیست‌شناس روسی كه درباره‌ی موزاییك تنباكو كار می‌كرد، متوجه شد كه عامل بیماری موجود در عصاره‌ی گیاه بیمار از منافذی كه باكتری‌ها نمی‌توانند از آن‌ها عبور كنند نیز می‌گذرد. این مشاهده نظر پاستور را درباره‌ی موجوداتی كوچك‌تر از باكتری‌ها اثبات می‌كرد. سرانجام با اختراع میكروسكوپ الكترونی در یك قرن بعد، دیدن ویروس‌ها برای اولین‌بار ممكن شد.

ساختار ویروس‌ها

ویروس‌ها ذرات بی‌جانی هستند كه علی‌رغم ظاهر متفاوت خصوصیات مشتركی دارند. ابعاد ویروس‌ها عموما از 200 نانومتر كم‌تر است. بسیاری از ویروس‌ها تخلیص و متبلور می‌شوند و امكان ذخیره شدن آن‌ها مانند مواد شیمیایی وجود دارد.

حداقل اجزای هر ویروس یك كپسید و نوكلئیك اسید DNA یا RNA است.

كپسید از زیر واحدهای پروتئینی ساخته شده است. ژنوم ویروس حداكثر چند صد ژن دارد. این درحالی است كه سلول انسانی دارای هزاران ژن است.

پوششی كه اطراف كپسید بعضی از ویروس‌ها وجود دارد در واقع قطعه‌ای از غشای پلاسمایی سلول میزبان است كه دارای بخش‌های گلیكو پروتئینی ویروسی است. ویروس پروتئین‌های متفاوتی دارد كه بعضی از آن‌ها آنزیم هستند.

رده‌بندی ویروس‌ها

ویروس‌ها براساس موارد زیر رده‌بندی می‌شوند:

1- نوع نوكلئیك اسید

2- اندازه و شكل

3- حضور یا عدم حضور پوشش

از آن‌جایی كه ویروس‌ها فاقد سلول، واكنش‌های سوخت و سازی و تحریك‌پذیری هستند، آن‌ها را جزو موجودات زنده طبقه‌بندی نمی‌كنند.

ویروس‌ها انگل‌های اجباری درون سلولی هستند كه نمی‌توانند در خارج از سلول زنده تولید مثل كنند.

تولید مثل ویروس‌ها

هر ویروس میزبان اختصاصی خود را دارد. زیرا پروتئین‌های كپسید و یا بخش‌های گلیكو پروتئینی پوشش در یك الگوی قفل و كلید با گیرنده‌ی سطح سلول میزبان واكنش می‌دهند.

نوكلئیك اسید ویروسی نیز درون سلول به رمز درمی‌آید. هم‌چنین ویروس ژن‌هایی برای تولید آنزیم‌های مورد نیاز برای تولید مثل و خروج از سلول میزبان دارد. به هرحال ویروس برای تولید مثل به آنزیم‌ها، ریبوزوم‌ها، tRNA و ATP سلول میزبان نیاز دارد. به‌عبارتی ویروس هنگام تولید مثل ماشین سوخت و ساز سلول میزبان را به اختیار خود درمی‌آورد.

باكتریوفاژها (Bacteriophages)

باكتریوفاژها ویروس‌هایی هستند كه وارد سلول‌های باكتری می‌شوند و آن‌ها را آلوده می‌كنند. ساختار باكتریوفاژها پیچیده‌ است. كپسید آن‌ها چند وجهی است كه یك دم مارپیچی به آن متصل است. باكتریوفاژ به سطح باكتری متصل می‌شود و سپس با تخریب دیواره‌ی سلول باكتری نوكلئیك اسید خود را به درون سلول باكتری تزریق می‌كند.

چرخه‌ی فعالیت ویروس‌ها

ویروس‌ها دو نوع چرخه‌ی فعال دارند:

الف) چرخه‌ی لیتیك (Lytic Cycle)

ب) چرخه‌ی لیزوژنی (Lysogenic cycle)

چرخه‌ی لیتیك

در این چرخه ویروس بلافاصله بعد از ورود خود به درون سلول میزبان همانندسازی می‌كند و با تخریب سلول میزبان از آن خارج می‌شود.

چرخه‌ی لیتیك به پنج مرحله قابل تفكیك است: 

چرخه‌ی لیزوژنی

گاهی ویروس‌ها بعد از ورود به سلول میزبان تا مدتی درون سلول میزبان باقی می‌مانند؛ در این وضعیت نوكلئیك اسید ویروس وارد ساختار DNA میزبان می‌شود، بدون این‌كه آن را تخریب كند. در این حالت به ویروس پروویروس می‌گویند. پروویروس‌ها همراه با تقسیم سلول میزبان تقسیم می‌شوند كه درنتیجه‌ی آن، سلول‌های جدید نیز آلوده هستند، عوامل محیطی خاص مانند پرتوهای فرابفنش، سبب می‌شود كه ویروس وارد چرخه‌ی لیتیك شود.

تولید مثل ویروس‌ها جانوری

ویروس جانوری همانند باكتریوفاژها تولید مثل می‌كند؛ با این تفاوت كه كپسید آن درون سلول از ژنوم ویروس جدا می‌شود. هم‌چنین رها شدن ویروس‌های جانوری از سلول میزبان با جوانه زدن انجام می‌شود. هنگام جوانه‌زدن پوشش ویروس در اطراف آن قرار می‌گیرد. پوشش ویروس مركب از چربی‌ها، پروتئین‌ها و كربو هیدرات‌هایی است كه منشا آن‌ها غشای پلاسمایی و یا پوشش هسته‌ی سلول میزبان است.

سایر اجزای پوشش، مانند گلیكو پروتئین‌هایی كه به ویروس كمك می‌كنند تا وارد سلول میزبان شود توسط ژنوم ویروس به رمز درمی‌آیند.

مرکز یادگیری سایت تبیان

منبع: پایگاه اینترنتی سنجش مستمر