غول‌هایی که در باد می‌چرخند

با توجه به بادهاى معروف به صد و بیست روزه سیستان ایرانى ها با ساخت آسباد بیشترین استفاده را از این نیروى طبیعى مى برده اند. آسباد از دو طبقه ساخته شده است. در بخش فوقانى یا آس خانه دیوارهاى منحنى كنارى باد را به طرف پره هایى كه بر تیر ثابت آسباد و محور و بازو و بالاخره سنگ آسباد تكیه دارند هدایت مى كنند. طبقه همكف این مجموعه جاى انباشت گندم و آرد و ابزار دیگر كار است. بخش فوقانی آسخانه هم شامل یک تیر عمودی و یک تیر افقی بر روی چرخ و پره است.

پره در مناطقی مانند خواف از چوب ساخته می‌شود اما در نهبندان و مناطق گرمسیر از شاخه‌های درخت خرما به عنوان پره استفاده می شود. آسبادها معمولاٌ در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته می شوند که یکی از دلایل آن مقاومت در برابر بادهای 120 روزه است.

در استان هاى خراسان، سیستان و بلوچستان بیش از دو هزار آسباد وجود دارد كه تعداد زیادی از آنها در خواف و نشتیفانش به چشم می خورد. باد سیستان، در بهار از ارتفاعات پر برف و سرد "کوه بابا" در سلسله جبال هندوکش می وزد و با شتاب بسیار جای هوای گرم و سبک شده کویر نمک را پر می‌کند و در اصطلاح محلی به "باد کوه" معروف است. این باد از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا اوایل پاییز ادامه دارد و با قدرتی بسیار، مداوم و شبانه روزی می وزد و تنها بادی است که می تواند آسیاب‌ها را به سرعتی بسیار به چرخش درآورد.

آسباد چیست؟

یک فضای تک اتاقی کوچکی محل سنگ آسیاب است. نحوه قرار گیری سنگ ها افقی  که دوتا سنگ روی هم  که زیری ثابت است و سنگ رویی حرکت می کند که توسط نیروی آب یا باد انرژی مکانیکی آب یا باد تبدیل می شود به انرژی جنبشی و حرکتی سنگ ها می شود.

تیری که در وسط قرار دارد تیر اصلی است که شاه تیر نام دارد که اتصال به وسط سنگ دارد و آن را به حرکت در می آورد در پایین لولا می خورد ونصب می شودبه سنگی که قرار است حرحت کند یکسری تخته بصورت عمودی به شاه تیر وصل است که همانند توربین عمل می کند که توسط باد شاه تیر را به حرکت در می آورد  ویک تیر افقی به تیر عمودی وصل است که مهار کننده تیر عمودی و توربین است باد 120 روزه سیستان است که در این منطقه می وزد که اواسط تیر است قدمت آسیاباد ها از اواسط صفویه و قاجاریه پایین تر نیست مالکیت شخصی دارند و درآمد زا هستند جنس مصالح از خشت است که امروزه کاربرد ندارد وفقط حفاظت می شود.

یکی از مهمترین و چشم گیرترین ساخت های فرهنگی در نشتیفان آسبادهای بادی می باشد . در باره پیدایش آسبادها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست اغلب مورخین که طول قرون متمادی به ایران سفر کرده اند مبنای آن را قبل از فتح ایران به دست مسلمین ذکر می کنند و حتی برخی پا را فراتر نهاده و تکوین آنها را به 1700 سال قبل از میلاد مسیح مربوط می دانند.

قدیمی ترین و موفق ترین مرجعی که وجود آسباد بادی را قبل از اسلام در ایران اثبات می کند تاریخ ابن خلدون است. همچنین منابع زیادی سیستان را محل اولیه آسبادها می دانند از توجه و تأمل در واژه (آس) می توان به تاریخچه آسبادها پی برد آس به معنی دانه ریز سنگ است در فرهنگ معین در باره آس چنین آمده است : دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنی و جز آن از سوراخ میان سنگ زیرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا باد یا آب و یا برق و یا بخار چرخه و حبوب و جز آن را خرد کند و آرد سازد.

نام نشتیفان

نَشتیفان یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در شرق ایران است. شهر نشتیفان درحاشیه جاده قاین در 3 کیلومتری جاده تایباد تربت حیدریه 8 کیلومتری جنوب غربی سنگان واقع شده‌است. نشتیفان شهری است قدیمی که دست‌کم در شش سده گذشته با همین نام خوانده می‌شده‌است. سوزنی سمرقندی آورده‌است که آل مظفر یکی از سلسله پادشاهان و حکام ایرانی اهل نشتیفان بوده‌اند و شاه شجاع از بزرگان این شهر سالها بر شیراز و فارس حکمرانی نمود که در زمان حکومت وی اندیشمندان و شاعران فراوانی چون حافظ در تاریخ ایران ماندگار شدند و شهر نشتیفان در اوایل قرن نهم هجری شناخته شده و معمور بوده‌است.

قصه عامیانه در مورد ریشه نام این شهر این است که عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه «نش» که محلی شده «نیش» کنایه از نیش کژدم (محلی شده عقرب)که به وفور در نواحی گرم و خشک به خصوص نشتیفان یافت می‌شود و «تیفان» که محلی شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است که در تمام ایام سال این منطقه را به لحاظ موقعیت جغرافیایی ممتاز گردانده و ساکنین آن را چندین هزار سالیست به فکر تاسیس آسیاب بادی های معروفش در جهت بهره برداری از این جریانات هوایی نموده.

فراوری: الهام مرادی

بخش گردشگری تبیان

برگرفته از:

اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران

انجمن علمی مرمت و احیای بناهای تاریخی دانشگاه حکیم سبزواری