منفورترین اوصاف نزد خدا
در نزد خداوند عزّوجلّ چیزى منفورتر از بخل و بداخلاقى نیست. بد اخلاقى، عمل را ضایع مىكند، آنسان كه سركه عسل را.
رسول اكرم صلى الله علیه و آله :
اَنـَا اَدیبُ اللّهِ وَ عَلىٌّ اَدیبى ، اَمَرَنى رَبّى بِالسَّخاءِ وَ الْبِرِّ وَ نَهانى عَنِ الْبُخْلِ وَ الْجَفاءِ وَ ما شَىءٌ اَبْغَضُ اِلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الْبُخْلِ وَ سوءِ الْخُلُقِ، وَ اِنَّهُ لیُفْسِدُ العَمَلَ كَما یُفْسِدُ الخَلُّ الْعَسَلَ؛
حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله فرمود: من ادب آموخته خدا هستم و امیرالمومنین على(علیه السلام)، ادب آموخته من است. پروردگارم مرا به سخاوت و نیكى كردن فرمان داد و از بخل و سختگیرى بازَم داشت.
در نزد خداوند عزّوجلّ چیزى منفورتر از بخل و بد اخلاقى نیست. بد اخلاقى، عمل را ضایع مىكند، آنسان كه سركه عسل را.
در ادامه به اختصار کمی پیرامون این دوصفت نکاتی را بیان می کنیم.
بخل و سخاوت
بخل یکی از ملکات زشت اخلاقی است که گاهی به صورت روحیه در وجود انسان قرار میگیرد و انسان در اثر آن «بخیل » یا « باخل » میشود که در این نوشتار به بیان مطالب گوناگونی پیرامون این رذیلهی اخلاقی میپردازیم
استناد قرآنی قرآن کریم در سورهی حدید، آیهی24 می فرماید:« الَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْل» یعنی: «کسانی که خود بخل میورزند و دیگران را هم به بخل امر میکنند».
بنا بر آنچه بیان شد در مییابیم که اگر در تعریف بخل گفته شود که « بخیل کسی است که به دیگری چیزی عطا نکند» در این صورت شامل قسم دوم که بخیل دیگران را از انفاق نهی میکند نمیشود. و اگر گفته شود که بخیل کسی است که نگذارد دیگران چیزی را به کسی عطا کنند شامل قسم اول ـ که بخل ورزیدن نسبت به اموال خودِ بخیل است ـ نمی شود.
شدت و ضعف بخل در انسان ها صفت بخل در وجود انسان ها دچار ضعف و شدت است به طوریکه گاهی برخی از افراد نسبت به بذل و بخشش اموال خود به دیگران بخل میورزند. اما عده ای دیگر نسبت به اموال دیگران نیز بخیل اند و با اینکه هیچ ارتباطی به آنها ندارد و چیزی از آنها کم نمیشود باز هم بخشش دیگران را بر نمیتابندکه طبیعتا چنین افرادی در درجهی شدید تری از بخل قرار دارند.
امیرالمومنین می فرماید: اگردرون شما آرام نیست خودت را شبیه خوش اخلاق ها بکن. یعنی ظاهرت را آرام نشان بده و غضب را قورت بده . اگر شما حلیم نیستید با سختی می توانید خودتان را حلیم نشان دهید. انسانی که بداخلاق است نمازش بالا نمی رود
بخیل کیست؟ بخل مادی و بخل علمی و مطالعاتی چیست؟
امام علی (علیه السلام) میفرمایند:
بخیل کسی است که از انجام وظایف الهی و انسانیاش سر باز زند لذا بخل، قلمرویی به وسعت تمامی روح آدمی دارد و کلیه تنگنظریها و خستها را در برمیگیرد.
انسانها سه دسته هستند:
افرادی که چه از نظر مادی و چه از لحاظ معنوی و علمی دست و دل باز بوده و از بخشش به دیگران دریغی ندارند ولی دسته دیگری هستند که در هر شرایطی از کمک و خیر رساندن به سایرین خودداری میکنند.
در نهایت افراد معتدل و میانهرو هستند که با در نظر گرفتن شرایط بخشش و یا در صورت لزوم امساک میکنند.
بخل در اسلام مردود است
خساست تنها در مسائل مادی خلاصه نشده و مباحث علمی و مطالعاتی را هم در بر میگیرد. برخی افراد نه تنها خیزشان به دیگری نمیرسد بلکه سایرین را هم از بخشش منع میکنند و در آیات قرآن هم به این افراد اشاره شده است.
"نه خیلی دست خود را کاملا باز بگذاریم و نه کامل بسته نگهدارید" افزود: در هنگام بخشش مال و قسمت کردن آن با سایرین باید خانواده خود را هم در نظر بگیریم و کاری نکنیم که آنها در سختی قرار گیرند، بلکه باید به آیات الهی توجه کرده و راه اعتدال را در پیش گیریم.
منطق اسلام منطق اعتدال و میانهروی بوده بنابراین بخیل کسی است که در وهله اول سوءظن به خدا دارد و فکر میکند که اگر امروز به دیگری کمک کند فردا روزی برای او نمیرسد که نوعی سوءظن نسبت به خالق هستی است. این در حالی است که وقتی ما شاخههای اضافی درختی را حرص میکنیم فرصتی است برای رشد شاخههای جوانتر. انسان هم با بخشش مال خود ثمرات بسیاری را از طرف خداوند شامل حال خود میکند.
افراد بخیل در روند جامعه هم اخلال ایجاد میکنند، زیرا اگر به نیازمندان و از کار افتادگان کمکهای لازم نرسد؛ با آسیبهای اجتماعی بسیاری مواجه خواهیم شد. بخل گاهی اوقات تنها جنبه تنگنظری پیدا میکند به این معنا که او حتی نیاز مالی هم ندارد ولی با خود میگوید کسی به من کمک نکرد پس من هم سودی به دیگران نمیرسانم.
خساست میتواند در تمام ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه نمود پیدا کند، برای بخشش باید اول خانواده و اقوام نزدیک خود را در نظر داشته باشیم و به آنها کمک کنیم و در مرحله بعد به سایر کشورها توجه داشته باشد. برای مثال کشور سومالی که مردم آن روزهای سختی را میگذرانند و ما با انقاقهایمان میتوانیم برکات خداوند را شامل حال خود سازیم.
چگونه می توان از بداخلاقی رهایی پیدا کرد و خوش اخلاق شد؟
ریشه ی بداخلاقی غرور است. ما باید بت اصلی را بشکنیم .اگر انسان بتواند خشم و غضب را فرو ببرد، حلیم می شود. ما باید بدانیم که پشت تحمل ها و مداراهای ما، گنج های بزرگی خوابیده است .اگر ما در مقابل غضب ها تحمل کردیم به برکات شیرین آن می رسیم.
وقتی دیگران با ما بداخلاقی می کنند دل ما را می شکنند و خدا در کنار دل شکسته ها است و آنها ما را به سمت خدا می برند. تمام بی ادب ها و بداخلاق ها به ما درس ادب می دهند. پس ما باید از بداخلاقی های دیگران برداشت زیبا بکنیم و برداشت خوب بکنیم.
یکی از راه حل ها برای داشتن اخلاق نیکو این است که اگر ما حلم هم نداریم خودمان را شبیه افرادی که حلم دارند بکنیم. هیچ وقت منفی بافی نکنید و انرژی منفی به کسی ندهید. اگر ما نتوانیم خودمان را بسازیم پس آمدن قرآن و پیامبران بیهوده است .ناامیدی، فال بد زدن و آدم بشونیستم را ترک کنید. هنر این است که انسان بداخلاق ،خوش اخلاق بشود و الا کسی که ژنتیکی خوش اخلاق است هنری نکرده است .هرچه شما بت بزرگتر را بشکنی ثواب آن بیشتر است .
منطق اسلام منطق اعتدال و میانهروی بوده بنابراین بخیل کسی است که در وهله اول سوءظن به خدا دارد و فکر میکند که اگر امروز به دیگری کمک کند فردا روزی برای او نمیرسد که نوعی سوءظن نسبت به خالق هستی است. این در حالی است که وقتی ما شاخههای اضافی درختی را حرص میکنیم فرصتی است برای رشد شاخههای جوانتر. انسان هم با بخشش مال خود ثمرات بسیاری را از طرف خداوند شامل حال خود میکند
همانطور که مسائل مالی زحمت دارد، مسائل معنوی هم زحمت دارد. ما باید تمرین کنیم .انسان می تواند برای ادب کردن خودش ،خودش را تنبیه کند.
راه دیگر سجده بر تربت امام حسین(علیه السلام) است. مرحوم دولابی می فرمودند که سجده بر تربت امام حسین(علیه السلام) انسان را آرام می کند. خُلق محمدی عالم را معطر کرده است. پیامبر می فرمود که سجده هایتان را طولانی کنید. تربت امام حسین(علیه السلام) باعث قبولی نماز می شود و سجده بر تربت باعث آرامش انسان می شود.
امیرالمومنین می فرماید: اگردرون شما آرام نیست خودت را شبیه خوش اخلاق ها بکن. یعنی ظاهرت را آرام نشان بده و غضب را قورت بده . اگر شما حلیم نیستید با سختی می توانید خودتان را حلیم نشان دهید. انسانی که بداخلاق است نمازش بالا نمی رود.
انسان خوش اخلاق، اگر فقط واجباتش را انجام بدهد تمام ثواب های نماز شب و مستحبات را برای او می نویسند. اگر اخلاق جامعه ی ما درست بشود همه ی مشکلات قضایی، سیاسی، اجتماعی و ... حل می شود. منشأ تمام فتنه ها بداخلاقی است .پیامبر برای اخلاق مبعوث شده است .
روایت داریم که خوش اخلاقی رزق را زیاد می کند و باعث عافیت می شود .پیامبر فرمود: خوش اخلاقی خیر دنیا و آخرت را می آورد. کسی که غضب می کند مالک عقلش نیست و شیطان فرمان او را بدست گرفته است . پس اگر حلم ندارید خودتان را وادار به حلم کنید و ادای انسان های حلیم را در بیاورید . کم است کسی که خودش را شبیه به قومی بکند مگر اینکه جزو آنها بشود. روایت داریم :تشبه به هر قوم و دسته ای ما را شبیه آنها می کند.
فرآوری : زهرا اجلال
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منابع :
بیانات حجت الاسلام عالی ، برنامه سمت خدا
دروس اخلاق حضرت آیت الله سید ابوالحسن مهدوی