در دنیا به چه منظور عبادت کردی؟

حبط بدین معناست که در اثر انجام اعمال ناشایست اعمال نیک فرد بی‌تأثیر گردد مگر آنکه توبه نماید. این امر نیز به هیچ وجه با عدالت منافات ندارد زیرا عدالت بدین معناست که با فرد به گونه‌ای که شایسته‌اش می‌باشد برخورد نمایند و متناسب با اعمالی که انجام داده است جزا داده شود یا مجازات گردد.

یکی از موضوعاتی که در قرآن و روایات بدان توجه شده است مسئله حبط اعمال می‌باشد. در این زمینه میان متکلمان و مفسران اختلافاتی وجود دارد و برخی آن را منافی با عدالت می‌دانند.

در این مجال به بررسی اجمالی این مسئله بر اساس دیدگاه برخی عالمان شیعه پرداخته می‌شود.

معنای حبط

«حبط» در اصل به گفته راغب در مفردات به معنى این است چهار پایى آن قدر بخورد كه شكمش باد كند و چون این حالت سبب فساد غذا و بى‌اثر بودن آن مى‏گردد این واژه به معنى باطل و بى‌خاصیت شدن به كار مى‏رود.

در معجم مقاییس اللغة معنى آن را «بطلان» ذكر كرده است و به همین دلیل در آیه 16 سوره هود هم ردیف باطل ذكر شده مى‏فرماید: «أُولئِكَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما كانُوا یَعْمَلُونَ» (دنیا پرستان كسانى هستند كه در آخرت جز آتش بهره‏اى ندارند و آنچه را در دنیا انجام داده‏اند بر باد مى‏رود و اعمالشان باطل مى‏شود) علامه طباطبایی نیز این واژه را به معناى باطل شدن عمل، و از تأثیر افتادن آن می‌داند.

این کلمه در قرآن جز به عمل نسبت داده نشده، از آن جمله فرموده است: «لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ، وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ». (زمر/65: اگر شرك بورزى بطور مسلم عملت حبط مى‏شود و از زیانكاران خواهى بود.)

و نیز می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ، وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ، مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدى‏ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً، وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ، یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ، وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ».(محمد/ 33: به درستى كسانى كه كافر شدند و از راه خدا جلوگیرى نموده، با رسول به دشمنى برخاستند، بعد از آنكه راه هدایت بر ایشان روشن شد، بدانند كه به خدا هیچ ضررى نمى‏رسانند، و به زودى اعمالشان حبط مى‏شود، اى كسانى كه ایمان آورده‏اید شما خدا و رسول را اطاعت كنید، و زنهار كه اعمال خود را باطل مكنید)

در روایات اسلامی نیز به این موضوع اشاراتی شده است. از آن جمله روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

«وقتى قیامت به پا شود امت من سه طائفه خواهند شد:

ـ فرقه‏اى كه خداى تعالى را به خلوص عبادت مى‏كرده‏اند.

ـ فرقه‏اى كه خداى تعالى را به ریاء بندگى مى‏كرده‏اند

ـ فرقه‏اى كه خدا را عبادت مى‏كردند تا به سودى دنیوى برسند.

خداى تعالى به آنكه به منظور دنیا خدا را عبادت مى‏كرد مى‏فرماید: تو را به عزت و جلال خودم سوگند مى‏دهم بگو كه در عبادتت چه منظور داشتى؟ در پاسخ مى‏گوید: منظورم دنیا بود. خطاب مى‏رسد لا جرم آنچه از راه عبادت جمع كردى برایت سودى ندارد و به سوى آن برنخواهى گشت، او را به سوى آتش ببرید.

و به آنكه عبادت خدا را ریایى انجام داده است مى‏فرماید: تو را به عزت و جلال خود سوگند مى‏دهم بگو كه از عبادت من چه منظورى داشتى؟ مى‏گوید: منظورم خودنمایى بود. پس خطاب مى‏رسد هر عبادتى كه مى‏كردى و با آن خودنمایى مى‏نمودى به درگاه ما نرسیده در نتیجه آن عبادت، امروز سودى به حالت ندارد، او را به سوى آتش ببرید.

و به آنكه عبادت خدا را به خلوص انجام مى‏داده خطاب مى‏رسد: تو را به عزت و جلالم سوگند، بگو كه به چه منظورى مرا عبادت مى‏كردى؟ مى‏گوید: به عزت و جلالت سوگند كه تو خود از من بهتر مى‏دانى كه تو را فقط براى خشنودى و پاداش خانه آخرتت عبادت مى‏كردم. خطاب مى‏رسد: آرى، راست گفتى اى بنده من، او را به سوى بهشت ببرید»

«احباط» در اصطلاح متكلمان و علمای عقائد عبارت از این است كه ثواب اعمال پیشین بر اثر گناهان از بین برود. در واقع نقطه مقابل تكفیر است كه به معنى از بین رفتن كیفر و آثار گناهان پیشین به خاطر اعمال نیك آینده می‌باشد.

علامه مجلسى در این زمینه می‌فرماید: مشهور میان متكلمان امامیه مى‏گویند: ثواب مشروط به آن است كه انسان با ایمان از دنیا برود و عقاب مشروط به این است كه به هنگام مرگ با اسلام و توبه از دنیا نرود. هر کس کاری انجام می‌دهد به تناسب آن عمل استحقاق ذم یا مدح را پیدا می‌کند.

رابطه حبط اعمال با عدالت

حال این سۆال پیش می‌آید که آیا به راستى ممكن است اعمال نیك آدمى به خاطر اعمال بدش حبط و نابود شود؟ آیا این مساله با عدالت خداوند منافات ندارد؟!

یکی از انواع ثواب‌ها و عقاب‌هایی که خداوند متعال در قرآن به مردم وعد و وعید داده است آن است که اگر کار نیکویی انجام دهند بدی‌هایشان را می‌پوشاند و اگر کار اشتباهی انجام داده و از ارتکاب به آن پشیمان نگشته و توبه نکنند مجازاتشان آن است که برخی از کارهای نیکشان به وسیله آن عمل زشت پوشیده شده و به اصطلاح حبط می‌گردد.

این امر نیز به هیچ وجه منافاتی با عدالت باری تعالی نخواهد داشت. عدالت آن است که فرد مجرم متناسب با نوع جرم مجازات گردد. نه کم‌تر و نه بیش‌تر از آن. جدای از اینکه باب توبه تا لحظه مرگ برای انسان باز است و اگر فرد از گناهش بازگردد اعمال پوشیده شده دوباره نمایان خواهند شد.

گاه مى‏شود انسان سالیان دراز زحمت مى‏كشد و با مشقت فراوان سرمایه‏اى مى‏اندوزد ولى با یک ندانم كارى و یا یك هوسبازى آن را از دست مى‏دهد یعنى حسنات سابق حبط مى‏شود و یا به عكس مرتكب اشتباهات و خسارت‌هاى زیادى شده و با یک عمل عاقلانه و حساب‌شده همه را جبران مى‏كند. در مسائل معنوى نیز همین اصل صادق مى‏باشد.

 فرآوری: زینب مجلسی راد

بخش قرآن تبیان        

منابع:

بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏5 ،ص 333.

ترجمه المیزان، ج‏2، ص: 250 و 251 و ج ‏10، ص 268.

تفسیر نمونه، ج‏2، ص 113 و 114 و ج ‏19، ص 531.