در اواخر عمر شریف کریمه چه گذشت

حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در روز جمعه اول ذی القعده سال 173ق در مدینه منوره دیده به جهان گشود و در خانواده ای پرورش یافت که کانون علم و تقوا بود. آن حضرت به هنگام شهادت پدر بزرگوارشان امام کاظم علیه السلام در سال183 ده ساله بودند و برادر ارجمندشان امام رضا علیه السلام 35 سال داشتند. ده سال، تحت تربیت امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام بودن و پس از آن حدود 17 سال کسب فیض از محضر امام رضا علیه السلام، از این بانو شخصیتی کم نظیر ساخت شخصیتی که با وجود سن کم از مقامات معنوی و درجات علمی بالایی برخوردار بود. داستان پاسخ دادن به سوالات شیعیان در نبود امام کاظم علیه السلام و تحسین فوق العاده امام، ایشان را (فرمود: پدرش به فدایش) [1] شاهدی بر این مدعاست.

به دنبال مراد دل

بعد از کوچ اجباری امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو (خراسان)، حضرت معصومه علیهاالسلام و عده ای از علویان به دنبال آن حضرت، راه ایران را در پیش گرفتند و به آن سامان نقل مکان کردند.

تاریخ قم می نویسد:

سِتّی [2] فاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام موسی کاظم علیه السلام ... در سال دویست و یک هجری زمان ولایت عهدی حضرت رضا علیه السلام با برادران خود فضل علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شد.[3]

از این گزارش بر می آید که حضرت معصومه علیهاالسلام در این سفر، مسیر مدینه، بغداد، ساوه و مرو را برگزید [4] که این انتخاب می تواند به قصد زیارت اجداد طاهرینشان صورت گرفته باشد. بنابراین کاروان حضرت معصومه علیهاالسلام از مدینه حرکت کرد و پس از گذشتن از کوفه و نجف و بعد بغداد و کاظمین وارد سرزمین ایران شد.

این کاروان محترم وقتی به ساوه می رسد مورد تعرض و تهاجم حرامیان بنی عباس قرار می گیرند که در اثر این حمله تمامی امامزاداگان (مردان کاروان) که بیست و سه نفر بودند آسیب جدی می بینند و در فاصله زمانی کوتاهی همگی به شهادت می رسند؛ اما زنها را به این شکل متعرض نمی شوند و آنها را با سم مسموم می کنند.

علامه سید جعفر مرتضی بر این عقیده است که حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در این تهاجم به دست عباسیان مسموم شد.[5]

وقتی این خبر به اهالی قم که همگی از ارادتمندان و شیعیان اهل بیت علیهم السلام بودند می رسد به سرعت خودشان را به محل حادثه می رساندند؛ اما وقتی می رسند که امام زادگان همگی شهید شده اند [6]؛ کاری که می کنند، حضرت معصومه علیهاالسلام را به همراه دیگر افراد کاروان به شهر قم نقل مکان می دهند.[7]

روایت هجرت بانو

علامه مجلسی ره جریان سفر آن بانو از مدینه تا رحلت و دفن ایشان را اینگونه نقل می کند:

مشایخ قم روایت كردند كه چون مأمون در سال 200 امام رضا علیه السّلام را از مدینه به مرو بُرد فاطمه خواهرش در سال 201 به دنبال برادر بیرون شد و چون به ساوه رسید بیمار گشت و پرسید تا قم چه اندازه راه است؟ گفتند: ده فرسخ. آن حضرت به خادمش فرمود او را به قم ببرد. آمدند و در خانه موسى بن خزرج بن سعد ساکن شدند.

اما درست تر اینست كه چون خبر به آل سعد رسید همه آمدند از ایشان دعوت كردند تا به شهر قم تشریف بیاورند و موسى بن خزرج جلو رفت و مهار شتر ایشان را گرفت و آن بانو را به قم آورد و در خانه خود منزل داد. حضرتش 16 روز در آنجا زیست و بعد از آن به رحمت خدا واصل شد. موسى بن خزرج او را غسل داد و كفن پوشید و در زمینى از خود كه اكنون مدفن او است به خاك سپرد و بر آن سقفى از بوریا ساخت تا زینب بنت الجواد گنبدى بر آن زد.

اما مرحوم حسین بن بابویه [8] از محمّد بن حسن بن احمد بن ولید (ره) [9] واقعه را این گونه روایت می کند:  چون فاطمه سلام اللَّه علیها در گذشت و غسلش دادند و كفن كردند او را به بابلان [10] بردند و در سردابى كه برایش كنده بودند نهادند. خاندان سعد در متصدّى دفنش با هم اختلاف كردند و موافقت شد كه خادم پیر و مرد صالح آنها به نام قادر آن بانو را دفن كند.

همینکه او را خواستند که کار دفن را شروع کند دیدند دو سوار با رویی بسته و شتابان از جانب رمله رسیدند و چون به جنازه نزدیك شدند فرود آمدند و بر او نماز خواندند. بعد وارد سرداب شدند و او را دفن كردند و بیرون آمدند و رفتند و كسى آنها را نشناخت.[11]

به این ترتیب آن مولود خانه امامت، پس از 27 سال و 52 روز زندگی سراسر نور و برکت در دهم ربیع الاول سال 201 در شهر قم دیده از جهان فروبست [12] و در محل فعلی به خاک سپرده شد.

در حریم خورشید قم

ناگفته نماند که هفت امامزاده دیگر که همگی از بانوان والامقام و از نسل امام جواد علیه السلام هستند در کنار فاطمه معصومه علیهاالسلام مدفون می باشند. سه تن از ایشان به نامهای زینب، ام محمد و میمونه که بی واسطه، فرزندِ امام جواد علیه السلام هستند و چهار تن دیگر به نامهای بُریهیّه، ام کلثوم، ام حبیب و ام محمد به واسطه موسی المبرقع (پسر امام جواد علیه السلام) نوه های آن حضرت می باشند.[13]

از این رو بسیار شایسته است تا مومنین هنگامی که برای زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام به آن حرم شریف وارد می شوند هنگام زیارت به آنان نیز سلام دهند و اعمال مستحبی که انجام می دهند آن امام زادگان را نیز در نظر داشته باشند تا از برکات معنوی این مکان پر برکت زیارت کننده و زیارت شونده بهره بیشتری ببرند.[14]

پی نوشت:

1.       تاریخ اهل بیت علیهم السلام ، ص82

2.       یعنی بی بی. دهخدا می نویسد: ستی برای خطاب به زن می آید و به نقل از لغتنامه منتهی الارب می نویسد: درست آن سَیّدتی است.

3.       تاریخ قم ، ص213

4.       هجرت امام رضا علیه السلام به سوی مرو تحت اجبار حاکمیت عباسی از مسیر مدینه بصره اهواز مرو صورت پذیرفت. تاریخ نایین 1/207

5.       الحیاة السیاسیة للامام الرضا علیه السلام، ص428

6.       وجود آرامگاههای متعدد از فرزندان امام کاظم علیه السلام در شهر ساوه این گزارش را تایید می کند. جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه علیهاالسلام ، ص64

7.       ریاض الانساب 2/159-160

8.       ابوعبدالله قمی (زنده در378ق) از فقها و متکلمین بزرگ.

9.       ابوجعفر قمی (م343ق) شیخ و فقیه قمیین.

10.   نام قدیم همین محل فعلی بابلان بوده است. تاریخ قم، ص213

11.   بحارالانوار 57/219

12.   تاریخ ولادت و رحلت آن حضرت با زحمت زیادی از کتاب «نزهة الابرار فی نسب اولاد الائمة الاطهار» ، تالیف سید موسی شافعی برزنجی که در کتابخانه مدینه منوره وجود داشته استخراج شده است. به نقل از «شرح احوال حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام»، شیخ محمد جواد شاه عبدالعظیمی (م1355ق)

13.   شرح احوال حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام ، به نقل از شناختنامه حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام ، ص93

14.   از توصیه های حضرت آیت الله حسین کریمی در نوشته خود به نام «سه نکته درباره زوایای حیات حضرت معصومه علیهاالسلام »