تبیان، دستیار زندگی
در عصر اسلامى، نام نجف تنها به سبب فتح و گشایش ایران و عراق در متون تاریخى دیده مى شود اما از دوران هارون الرشید، به سبب آشكار شدن مرقد امام على علیه السلام، این شهر بسیارى را به سكونت پیرامون خود راغب كرد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سیری در شهر تاریخی نجف اشرف

نجف


نجف (1) یكى از شهرهاى زیارتى عراق است كه در استانى به همین نام واقع شده و به سبب وجود مزار شریف نخستین پیشواى شیعیان جهان، كعبه آمال و آرزوهاى بسیارى از مشتاقان و ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام است.

این منطقه علاوه بر نجف، به نام هاى دیگرى نیز شهرت دارد از جمله الغرى یا غرّیان.(2) از دیگر نام هاى این شهر در متون تاریخى مى توان به حدالعذراء،(3) حوار، جودى،(4) وادى السلام، ظهر، ربوه،(5) با نقیا و مشهد اشاره كرد.(6)

موقعیت جغرافیایى

نجف، به لحاظ موقعیت جغرافیایى، در حقیقت مرز بین شهر و صحرا است. شهر آن كوفه در 10 كیلومترى جنوب شمال آن و صحرا نیز شن زارهایى متصل به بادیة الشام است كه تا عربستان و اردن و سوریه ادامه دارد و گرما و باد زیادى را براى آن به ارمغان مى آورد و دماى شهر را در برخى زمان ها به پنجاه درجه مى رساند. به گفته یاقوت حموى نجف ساحل دریاى شور است كه در قدیم به حیره متصل بود.(7)

نجف در آینه تاریخ

وجود شهر باستانى حیره در مجاورت نجف، كه تمدن درخشانى در تاریخ عراق دارد، از سابقه تاریخى این منطقه خبر مى دهد. حیره از هزاره اول قبل از میلاد مركز تمدن لخمى ها و آل منذر بود و سابقه درخشانى در عرصه فرهنگ و تمدن داشت. نجف نیز از قِبَل این هم جوارى از نعمت فرهنگ و تمدن و آبادانى برخوردار شده است.

عرب هاى ساكن این شهر در آن زمان به مذهب مسیحیت گرایش داشتند و كلیساهاى زیادى از جمله دیر «مارت مریم» را بنا نهادند كه تا عصر اسلام هم چنان باقى بود.(8)

بر اساس روایاتى، سابقه تاریخى نجف به دوران طوفان نوح برمى گردد كه عده اى آن را جاى به گل نشستن كشتى نوح و محل جدا شدن فرزندان او مى دانند و نام هاى طور و جودى را براى آن برگزیده اند.(9)

در عصر اسلامى، نام نجف تنها به سبب فتح و گشایش ایران و عراق در متون تاریخى دیده مى شود (10) اما از دوران هارون الرشید، به سبب آشكار شدن مرقد امام على علیه السلام، این شهر بسیارى را به سكونت پیرامون خود راغب كرد.(11)

بر اساس روایاتى، سابقه تاریخى نجف به دوران طوفان نوح برمى گردد كه عده اى آن را جاى به گل نشستن كشتى نوح و محل جدا شدن فرزندان او مى دانند و نام هاى طور و جودى را براى آن برگزیده اند

آثار تاریخى کهن

الف: مساجد

شهر نجف چندین مسجد را در خود جا داده است. ساختمان برخى از آن ها قدیمى بوده و از اهمیت خاصى برخوردار است از جمله:

مسجد شیخ طوسى (460 ق)، در محله «المشراق» شمال صحن،(12)

مسجد هندى، که از بزرگ ترین مسجدهاى نجف است و در 1323 ق تجدید بنا شد و بناى بسیار محكم و استوار دارد،(13)

مسجد عمران بن شاهین، که از قدیم ترین مسجدهاى نجف است و به عمران بن شاهین، از حاكمان عصر آل بویه در قرن چهارم، منسوب است،(14)

مسجد الخضراء، منسوب به على بن مظفر که در شرق صحن واقع است و سابقه طولانى دارد،(15)

و سایر مسجدهاى معروف نجف از جمله: مسجد شیخ مرتضى انصارى، مسجد شیخ طریحى، مسجد آل كاشف الغطاء، مسجد صاحب جواهر، مسجد الرأس، مسجد حیدرى و... .(16)

ب: قبرستان وادی السلام

وادى السلام یكى از مكان هاى مقدس نجف است كه در آن هزاران نفر به خاك سپرده شده اند از جمله قبر تعدادى از پیامبران و بسیارى از صالحان و بزرگان دین نیز در آن است. این قبرستان قدیمى و تاریخى نجف اشرف در شمال شرقى شهر واقع است و 20 كیلومتر مربع مساحت دارد. قدمت آن به بیش از هزار سال مى رسد و بسیارى از قبرهاى آن داراى بقعه و گنبد است.(17)

وادی السلام

در شهر خاموشانِ وادى السلام، مقبره حضرت هود علیه السلام و حضرت صالح علیه السلام قرار دارد.(18) بر این دو مقبره ابتدا به كوشش علامه بحر العلوم بقعه و بنایى از گچ و سنگ ساخته شد و در 1337 ق بناى آن توسط یكى از نیكوكاران ایرانى تجدید و گنبد آن نیز كاشى كارى شد.

قسمت شمال وادى السلام محلى است كه آن را مقام مهدى (عج) (19) و امام صادق علیه السلام مى نامند. ساختمانى نسبتاً قدیمى با دو تابلو كه مكان نماز آن دو بزرگوار را مشخص مى كند و گنبدى به رنگ آبى برفراز آن استوار است. در داخل ساختمان چاهى قرار دارد كه به «بئر امام مهدى(عج)» معروف است و اطراف آن را چند قبر فرا گرفته است. گویند امام زمان(عج) را در این مكان مشاهده كرده اند.(20)

بناى این ساختمان به كوشش علامه بحرالعلوم برپا شده است. این بنا تا 1310ق باقى بود كه در آن سال یكى از افراد نیكوكار به نام سیدمحمدخان آن را به طرزى زیبا تجدید بنا كرد كه اكنون به همان صورت باقى است.

در داخل بنا سنگى وجود دارد كه زیارت حضرت حجّت روى آن حك شده و تاریخ كتابت آن1200 ق است.

در داخل این مكان، مقام دیگرى وجود دارد كه به امام صادق علیه السلام منسوب است. از وجه تسمیه این مقام اطلاعى در دست نیست.

حدود یك كیلومترى غرب حرم، كنار دریاچه «بحر النجف» به فاصله حدود 250 متر و كنار بقعه صافى صفا(21) مسجد و مقامى به یاد بیتوته و نماز امام سجاد علیه السلام احداث شده است. این مسجد، كه ابعاد آن 18 أ— 15 متر است، گنبد و دیوارهاى كاشى كارى دارد و داخل آن محرابى به عنوان محل نماز امام سجاد علیه السلام تعبیه شده است.

گویند زمانى كه ایشان براى زیارت امام على علیه السلام به نجف آمد در این مكان نمازگزارد و بیتوته كرد.(22) در دوران صفویه، بنایى در این مكان ساختند كه تاكنون پابرجاست.در پایان حكومت عثمانى ها، این بنا تعمیر شد و در محراب آن سنگ زیبایى قرار گرفت كه حروف مقطعه روى آن نقش بسته است. البته معناى آن براى كسى روشن نیست.

در عصر اسلامى، نام نجف تنها به سبب فتح و گشایش ایران و عراق در متون تاریخى دیده مى شود،اما از دوران هارون الرشید، به سبب آشكار شدن مرقد امام على علیه السلام، این شهر بسیارى را به سكونت پیرامون خود راغب كرد

ج: بناهای تاریخی

1 ـ قصر خُوَرنق

این قصر توسط نعمان بن امرۆالقیس، از پادشاهان لخم، براى اقامت یزدگرد یا بهرام در دو كیلومترى نجف ساخته شده است. در شعر عصر جاهلى عرب قصر خورنق یكى از عجایب سى گانه جهان شمرده مى شود كه ساخت آن شصت سال به طول انجامیده است.(23)

قصر خورنق تا زمان فتح عراق توسط مسلمانان در اختیار دست نشانده هاى حكومت ساسانى بود. پس از آن دوران حاكمان مسلمان، یكى پس از دیگرى، در توسعه و ترمیم آن كوشیدند. اما پس از دوران منصور، قصر خورنق رو به ویرانى رفت و تا چندى پیش برخى از پایه هاى آن قصر باقى بود اما  امروزه اثرى از آن نیست.

2 ـ قلعه نجف

نجف داراى قلعه اى مستحكم از عصر عثمانى ها بود كه حاج محمد حسین خان صدر اعظم اصفهانى دیوار آن را تجدید كرده و دو درب نیز براى آن گذارده بود. یك سمت دیوار آن رو به مسجد كوفه با شش متر طول و سمت دیگر روبه وادى السلام با هفت متر طول بود. دروازه نجف در كنار دیوار قلعه قرار داشت و یكى از راه هاى ورودى صحن نیز از همین قلعه باز مى شد.(24)

قلعه نجف تا دوره قاجار كاملاً پابرجا بود و ناصرالدین شاه اما به علت توسعه اطراف صحن، این قلعه تخریب شده و اثرى از آن نیست.

3- مقبره ذى الكفل

در 40 كیلومترى جاده نجف ـ حله، در كنار فرات، در یك آبادى به نام «ذى الكفل» پیامبر بنى اسرائیل دفن شده است. این پیامبر چون كفیل یهودیان بود او را ذى الكفل مى خواندند. در این آبادى قلعه آجرى كوچكى است و قبر ذى الكفل داخل آن قرار دارد. یهودیان در قرن گذشته در آن منطقه بناهایى ساخته اند، ساكنان آن ناحیه كه یهودى و عرب بودند، بعدها همه به فلسطین رفتند. هرساله زائران یهود از نقاط مختلف به این جا مى آمدند و یك ماه در آن جا ساكن مى شدند. در پشت این مقبره مسجدى است كه گفته مى شود چهار نفر از حواریان در آن جا به خاك سپرده شده اند و قبر دختر ذى الكفل هم آن جا واقع است.(25)

4- برج نمرود

در كنار شط، بالاتر از آبادى ذى الكفل، تپه اى قرار دارد كه بر فراز آن برجى از آجر ساخته شده و داراى سرداب و زیرزمین است. گویند حضرت ابراهیم علیه السلام را از این محل به آتش انداخته اند.(26) این برج و تپه از آثار شهر باستانى بابل است و با وجود تخریب و فرسودگى هم چنان استوار مانده است.

پی نوشت:

1) ابن بابویه، علل الشرایع، 22؛ در وجه تسمیه آن، گفته اند: در زمان طوفان نوح این جا مكانى مرتفع بود، سپس دریاچه اى پهناور در آن شكل گرفت كه به «نى» اشتهار یافت. این دریاچه با گذشت زمان به تدریج خشك شد و به آن «نى جَفّ» گفتند، یعنى دریاى نى خشك شد.

2) ابن منظور، همان، 15/121. غرى به معناى زیبایى است و هر بناى نیكى را غرى گویند.

3) سرزمینى كه نیكو و نشاط انگیز باشد.

4) چون گویند كشتى نوح بر آن نشسته است از آن رو جودى خوانده اند.

5) ربوه، نجف كوفه است؛ ابن منظور، همان 9/332.

6) شیخ باقر آل محبوبه، ماضى النجف وحاضرها، بیروت دارالاضواء،1406 ق، 1/8.

7) یاقوت حموى، معجم البلدان، 73. منظور از بحر در این جا فرات است.

8) آل محبوبه، همان، 1/16.

9) ابن رسته، الاعلاق النفیسه، 108.

10) طبرى، تاریخ الطبرى، 3/360; یعقوبى، تاریخ الیعقوبى، 2/144.

11) مصاحب، دایرة المعارف فارسى، 2/3011.

12) جعفر خلیلى، آشنایى با عتبات مقدسه و زندگانى چهارده معصوم، 67 ـ 68; دایرة المعارف تشیع، 1/102.

13) جعفر الخلیلى، موسوعة العتبات، 7/109.

14) جعفر الخلیلى، همان، 7/108.

15) همان.

16) همان، 158.

17) سعید بابایى، سیماى نجف اشرف، 150.

18) ادیب الملك، سفرنامه ادیب الملك به عتبات، 192.

19) «هركس حرم جدم را زیارت كرد دو ركعت نماز بخواند و دوباره دو ركعت نماز دیگر و آنگاه دو ركعت دیگر بخواند، اولین آن بر در محل قبر امیرالمۆمنین علیه السلام و دومین در محل رأس الحسین و سومین در محل منبر حضرت مهدى (عج)». البته موضعى كه حضرت مهدى(عج) در آن نماز مى گزارد، روشن نیست؛ آل محبوبه، همان، 1/95.

20) آل محبوبه، همان، 1/98.

21) در منتهى الیه مغرب شهر نجف مرقد و مقام بزرگى قرار دارد كه به صفه صفا معروف است. این صفه دو طبقه بود و حدود دویست متر با دروازه شهر فاصله داشت. از بالاى آن تمامى صحراهاى اطراف و فرات دیده مى شد. گویند در این صفه قبر یكى از پادشاهان یمن قرار داشت(ادیب الملك، همان، 193) و به همین سبب آن را صافى صفاى یمانى خوانده اند. مرقد این پادشاه در زیرزمین و طبقه هم كف قرار دارد.

22) احمد زمانى، سرزمین خاطره ها، 56.

23) غلامحسین مصاحب، دایرة المعارف فارسى، 1/925.

24) عضد الملك، سفرنامه عضد الملك به عتبات، 153; سیف الدوله، سفرنامه سیف الدوله به مكه، 242، اردلان، سفرنامه فخرالملك اردلان به عتبات، 49.

25) سیف الدوله، همان،235 ؛ ادیب الملك، همان، 201.

26) سیف الدوله، همان، 235.

فرآوری: ابوالفضل صالح صدر     

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان


منبع: کتاب «عتبات عالیات عراق»، اصغر قائدان.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.