تاریخچه بارگاه ملکوتی امیر مومنان علیه‌السلام

بناى عضدالدوله تا 755ق باقى بود و در آن سال بر اثر آتش سوزى چوب هاى نفیس و زیباى آن به سرعت شعله ور شد و آتش را به دیگر جاها منتقل كرد. گفته اند دو قرآن، كه به خط مبارك آن حضرت در داخل حرم نگه دارى مى شد، در آتش سوخت. پس از آن حادثه، كار بازسازى حرم را ایلخانان مغول از جمله سلطان اویس جلایرى در 760ق به خوبى به انجام رساندند.(10)

در دوران صفوى، بازسازى و توسعه حرم با شدت بیشترى دنبال شد. شاه اسماعیل صفوى پس از سلطه بر بغداد، به زیارت عتبات و مرقد امام على علیه السلام در نجف رفت و كارهایى براى آبادانى شهر انجام داد. شاه عباس صفوى ضمن زیارت آن مرقد در 1033 ق، دستورهایى براى تعمیر حرم، گنبد و صحن صادر كرد. رواق ها را با فرش هاى گران بها فرش کرد (11) و دستور داد آب فرات را به نجف بكشانند.

شاه صفى، نوه شاه عباس صفوى، نیز در 1047 ق دستور داد تا قسمتى از اطراف صحن و حرم را توسعه دهند.(12) بناى فعلى با اندكى تغییر، یادگار آن دوران است.

شاه عباس دوم نیز این بنا را تكمیل كرد(13) و عملیات اجراى آن سه سال طول كشید. براى تزیین حرم از سنگ معدن هاى اطراف نجف، كه بسیار شفاف و زیبا بود، استفاده و مقبره آن حضرت با كاشى تزیین شد.(14) برخى گفته اند معمارى آن را شیخ بهایى انجام داده است.(15)

نادرشاه افشار در 1156 ق دستور داد كاشى هاى گنبد و گل دسته ها را بردارند و به جاى آن از خشت هاى طلایى استفاده كنند. كه تاریخ طلا كارى آن بر روى گنبد ثبت شد. وى ثروت زیادى براى تعمیرات آستان مقدس وقف كرد.(16) او هم چنین در تزیین حرم و كاشى كارى صحن كوشش بسیارى كرد. ایوان العلماء از آثار

زمان اوست.(17)

در دوره قاجار نیز اقدام هایى براى توسعه و بازسازى حرم انجام شد. آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضریحى از نقره به آستان تقدیم كرد. فتحعلى شاه در 1236ق تعمیراتى انجام داد و در 1262 ق وزیر محمد شاه ضریحى دیگر از نقره روى قبر نصب كرد.(18)

مركز علمى جهان تشیع

در ابتداى قرن پنجم هجرى، شیخ طوسى، به نجف مهاجرت كرد و با تشكیل مجلس درس خود، آن شهر را به یكى از مركزهاى علمى و فرهنگى شیعى تبدیل كرد. این مركزیت با ورود مقدس اردبیلى، و برپا شدن حوزه درس او رونق بیشترى یافت، و چندی بعد به سبب وجود فقیهان و بزرگانى چون مرحوم كاشف الغطاء، بحر العلوم و شیخ مرتضى انصارى اهمیت علمى بسزایی گرفت. حوزه علمیه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها، هم چنان، به عنوان یكى از مراكز علمى جهان تشیع مطرح و منشأ اثر است.

قبور صحابه و تابعین

در نجف اشرف برخى از صحابه، تابعین و یاران امام على علیه السلام و نواده هاى امامان به خاك سپرده شده اند. بسیارى از این ها در ثویه، سه كیلومترى نجف بین راه مسجد حنانه و مسجد كوفه، دفن هستند كه در حال حاضر از آن همه قبر تنها قبر كمیل بن زیاد و میثم تمار زیارت گاهى دارند.

قبرستان وادى‌السلام

«وادى السلام» یكى از مكان هاى مقدس نجف است كه در آن هزاران نفر به خاك سپرده شده اند از جمله قبر تعدادى از پیامبران و بسیارى از سادات، صالحان و بزرگان دین نیز در آن است. قدمت این قبرستان قدیمى و تاریخى به بیش از هزار سال مى رسد.(19)

ادیب الملك این قبرستان را چنین توصیف مى كند:

«باطن آن قبرستان معلوم است كه بهشت جاودان است و مكان ارواح مۆمنان لیكن در ظاهر نیز قبرستانى به آن شكوه و به آن طراوت و روح در ربع مسكون نیست و مقبره مطهر هود و صالح و پیغمبر در آن جا است».(20)

براى این قبرستان فضایل زیادى نقل شده است از جمله:

امام على علیه السلام مى فرماید: «در این سرزمین ارواح مۆمنان دسته دسته با یك دیگر صحبت مى كنند و هر مۆمنى در هر جایى از زمین بمیرد به او گفته مى شود: «به وادى السلام ملحق شو كه وادى السلام جایگاهى از بهشت است».(21)

مقبره بزرگان دین

از دیر باز به سبب فضیلت این مكان مقدس، بسیارى از عالمان، اندیشمندان و رجال سیاسى وصیت مى كردند كه در كنار مرقد مطهر امام على علیه السلام و یا وادى السلام دفن شوند. برخى از به خاك سپرده شده ها در این مكان مقدس عبارت اند از:

شیخ طوسى (385 ق ـ 460 ق)

علامه حلّى (647 ق ـ 726 ق)

ابن طاووس (589 ـ 664ق)

مقدس اردبیلى (1249ق ـ 1350ق)

سید محمدمهدى بحرالعلوم (1155 ق ـ 1212 ق)

شیخ مرتضى انصارى (1214ق ـ 1281 ق)

میرزاى شیرازى (1230 ق ـ 1312ق)

شیخ جعفر شوشترى (1230ق ـ 1303ق)

آخوند خراسانى (1255ق ـ 1329ق)

شیخ محمّد جعفر كاشف الغطاء (ف1227ق)

میرزای نائینى (ف 1355ق)

شیخ عباس قمى (ف1359)

و بسیاری دیگر از علما و فقهای تراز اول شیعه .

فضایل و جایگاه

براى شهر مقدس نجف فضایل فراوانى نقل كرده اند:

از امیر المۆمنین علیه السلام نقل است: «اول مكانى كه در آن خدا را عبادت كرده اند پشت كوفه (نجف) است زیرا در آن جا ملائكه به فرمان خداوند آدم را سجده كردند». (22)

و نیز فرمود: «اگر پرده از روى شما بردارند ارواح مۆمنین را مى بینید كه در این صحرا (صحراى نجف) دسته دسته نشسته‌اند و به زیارت یك دیگر رفته و با هم سخن مى گویند، روح هر مۆمنى در این جا و روح هر كافرى در برهوت است».(23)

پی نوشت:

1) شیخ مفید، الارشاد، 13.

2) یعقوبى، تاریخ الیعقوبى، 2/212؛ ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، 1/364؛ ابن صباغ مالكى، الفصول المهمة فى معرفة احوال الائمة، 138.

3) یاقوت حموى، معجم البلدان، 5/271.

4) شیخ مفید، همان، 19.

5) آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، 1/21 ـ 22.

6) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 1/95.

7) محمدعلى میلانى، راهنماى عتبات عالیات عراق، 29.

8) آل محبوبه، همان، 1/44؛ دایرة المعارف تشیع، 1/67 ـ 68.

9) دایرة المعارف تشیع، 1/70.

10) پیشین، 1/69 ـ 70.

11) میلانى، همان، 31;  دایرة المعارف تشیع، 1/70.

12) جلالى الحسینى، مزارات اهل البیت، 48.

13) میلانى، همان.

14) آل محبوبه، همان، 1/49.

15) حسن الامین، اعیان الشیعة، 1/534.

16) بابایى، سیماى نجف اشرف، 75؛ دایرة المعارف تشیع، 1/70.

17) دایرة المعارف تشیع، 1/80.

18) بابایى، همان، 137.

19) همان، 150.

20) ادیب الملك، سفرنامه ادیب الملك به عتبات 1952، 192.

21) مجلسى، بحار الانوار، ج22/37.

22) مجلسى، بحارالانوار، 100/232.

23) همان، 100/235.

منبع: کتاب «عتبات عالیات عراق»، اصغر قائدان.