امیر مۆمنان چگونه با فقر مبارزه می‌کرد؟
از جمله اموری كه در عمر كوتاه حكومت امیر مۆمنان علیه السلام، در شمار اولویت های كاری نظام علوی قرار گرفت، مبارزه با انواع فقر بود. آن حضرت به منظور زدودن چهره كریه فقر از جامعه اسلامی و بهینه سازی وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، با اتخاذ برنامه های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به ستیز با عوامل و خشكاندن ریشه های فقر و تهی دستی پرداخت.
امام علی علیه السلام فرهنگ سازی را از شمار سیاست های خود در راه ستیز با فقر قرار داد و برای اجرا و اعمال آن، راهكارهای گوناگونی برگزید و از آنها بهره جست.
تشویق مردم به كار
ترغیب و تشویق آن حضرت به كار نیز- به لحاظ فرصت های شغلی مختلف- گونه های گوناگونی به خود می گرفت.
الف: ترغیب عمومی
گاهی همه طبقات مردم مشمول تشوق آن حضرت قرار می گرفتند؛ لذا می فرمود:
«مَن طَلَبَ الدنیا حَلالاً، تعطُّفاً عَلی والِدِ او ولدِ او زَوجهِ، بَعَثَهُ اللهُ تعالی و وَجَههُ عَلی صُورَهِ القَمَرِ لیلهَ البَدر؛ (1) هر كس بر پایه مهر و محبت به پدر و مادر، فرزند و همسر، رزق و روزی حلالی را تحصیل كند خداوند در حالی او را از قبر برانگیزد كه صورتش چون قرص قمر بدرخشد»
ظاهر این روایت، ترغیب عموم مردم به كار و تلاش است، و اختصاص به گروه و صنفی از اقشار جامعه نداشته، بلكه توانگران نیز مشمول این ترغیب و فراخوانی بوده اند؛ چنانكه در روایتی دیگر، فرمود:
«اوصیكُم بِالخَشیَهِ مِنَ الله فی السّرِ وَ العَلانیَه وَ العَدلَ فِی الرِّضا و الغَضَبِ، وَ الاكتسابِ فِی الفَقر و الغنی (2)؛ شما را سفارش می كنم به خدا ترسی در نهان و عیان، رعایت عدالت در خوشی و خشم و كسب روزی در روز نیازمندی و بی نیازی»
ب:تشویق زهد پیشگان
گروهی با این ذهنیت كه فعالیت معیشتی، مانع و مزاحم دستیابی به كمال معنوی است، چندان انگیزه و تمایلی برای حضور در عرصه فعالیت های دنیوی ندارند؛ لذا امیر مۆمنان علیه السلام این تصور را بی پایه دانسته و فرمود:
«انّ طلبَ المَعاشِ مِنْ حِلّهِ لا یشغَلُ عَن عَمَلِ الاخِرَهُ؛ (3) بی تردید در پی تأمین معیشت از راه حلال آن رفتن، انسان را از امور اخروی باز ندارد»
بلكه در سخنی دیگر، آن را از جمله ویژگی های مومن به شمار آورده است:
«للمومِنِ ثلاثُ ساعات، فساعَهُ یُناجی فیها ربَّه وَ ساعَهُ یَرُمُّ به مَعاشَهُ و ساعَهُ یُخَلُّ بَیْنَ نفسِه وَ بینَ لَذَّتِها فیما یَحِلُّ و یَجمُل؛ (4) مۆمن را سه ساعت (برنامه و زمان) باشد: ساعت و مقطعی را به مناجات با خدایش اختصاص دهد، برهه ای از وقت خویش را به تامین و اصلاح معاش بپردازد، و زمانی را به منظور استفاده از لذت های حلال برای خود واگذارد»
امیرمومنان علیه السلام به منظور فقر زدایی از چهره جامعه، اصناف و اقشار مختلف مردم را از كم كاری نیز برحذر داشته و می فرمود: «مَنْ قَصُرَ فِی العَملِ ابتَلی بِالهمِّ (10)؛ آن كه دركاركوتاهی ورزید، دچار اندوه گردید»
ج: تشویق صنعت گران
به لحاظ اینكه چرخش صنعت، اشتغال زایی و حمایت از تولید و افزایش آن را به همراه دارد، و همچنین افزایش كالا و حمایت از مصرف كننده را ایجاد كرده و نقش موثری در زدودن چهره فقر از جامعه دارد، امیر مۆمنان علیه السلام صاحبان حرفه و صنعت گران را مورد تشویق قرار داده و می فرمود:
«اِنَّ الله یُحِبُّ المُحترِفَ الامین(5)؛ خداوند صاحب حرفه امین را دوست دارد»
د: تشویق بازرگانان
تجارت و بازرگانی، افزون بر فراهم آوردن كالاهای مورد نیاز جامعه، رفاه بیشتر جامعه را به همراه دارد و از مهم ترین راه های اشتغال سالم و كسب درآمد، به شمار می آید؛ لذا امیر مۆمنان علیه السلام بازرگانان را نیز مورد تشویق قرار داده است:
«تَعَرَّضُوا لِلتَّجارَهِ فانَّ لَكُم فیه غِنیً عَمّا ایدِی الناس(6)؛ به داد و ستد بپردازید كه بی نیازی شما از آنچه در اختیار مردم است، در آن است»
تشویق بر اعتدال در مصرف
میانه روی در مصرف، راه كار دیگری است برای جلوگیری از ابتلای به فقر؛ به گونه ای كه اگر كار و تلاش جایگزین بیكاری و تنبلی شود و درآمدساز گردد، ولی در«مصرف» افراط شود، بر چیده شدن سایه شوم فقر را تضمینی نخواهد بود، بلكه همراه كار و كوشش میانه روی در مصرف هم برای فقر زدایی لازم است. از همین رو است كه امیر مۆمنان علیه السلام افزون بر فراخواندن قشرهای مختلف مردم به میدان كار، آنان را بر رعایت اعتدال در مصرف و هزینه های زندگی تشویق می كرد و می فرمود:
«لَن یُهلَكَ مَن اقتَصَدَ وَ لَن یَفتقِر من زَهَدَ (7)؛ كسی كه میانه روی برگزید، هرگز بیچاره نگردد و كسی كه زهد پیشه كرد، هرگز به دام نیفتد»
تاثیرگذاری میانه روی و رعایت اعتدال- در مصرف و هزینه زندگی- برای مبارزه با فقر و رهیدن از آن، به گونه ای است كه امیرمۆمنان علیه السلام فرمود:
«ضَمِنتُ لِمَن اقتَصَد َ ان لا یَفتَقِر(8) ؛ برای كسی كه میانه روی پیشه سازد، بی نیازی از دیگران را ضمانت می كنم»
تهدید بر بیكاری
گویا برای فراخوانی اقشار مختلف مردم«تشویق به كار» كارساز نبود كه امیر مۆمنان علیه السلام بدان بسنده نكرده، بلكه از راه كار مخالف آن(تهدید و هشدار) بهره جسته و می فرمود:
«مَن وَجَدَ ماءً و تُراباً ثُمَّ افتَقَرَ فاُبعَدَه اللهُ (9)؛ كسی كه آب و زمینی در اختیار دارد و فقیر است، خدا او را از رحمت خود محروم كرده است».
تهدید بركم كاری
امیرمومنان علیه السلام به منظور فقر زدایی از چهره جامعه، اصناف و اقشار مختلف مردم را از كم كاری نیز برحذر داشته و می فرمود:
«مَنْ قَصُرَ فِی العَملِ ابتَلی بِالهمِّ (10)؛ آن كه دركاركوتاهی ورزید، دچار اندوه گردید»
برخی از شارحان نهج البلاغه همچون علامه خویی این حدیث را چنین معنا كرده اند:
«كوتاهی در كار دنیا و آخرت، مایه اندوه است»(11)
تهدید بر تنبلی
بین تلاش و پاداش، پیوندی ناگسستنی و تغییر ناپذیر است. بدون كوشش و تلاش و با سستی و تنبلی، دو سرای را سرانجامی جز فقر و تهی دستی نباشد؛ از این رو، امیرمۆمنان علیه السلام افرادی را كه با كسالت و جهالت، زمینه ساز محرومیت خود از نعمت خداوندی می شوند و تن به اسارت فقر می دهند، از تنبلی برحذر داشته، بر توشه تلخ و ناگوار آن (ذلت فقر)، چنین هشدار داده است:
امیر مۆمنان علیه السلام این تصور را بی پایه دانسته و فرمود: «انّ طلبَ المَعاشِ مِنْ حِلّهِ لا یشغَلُ عَن عَمَلِ الاخِرَهُ؛ بی تردید در پی تأمین معیشت از راه حلال آن رفتن، انسان را از امور اخروی باز ندارد»
«انَّ الاشیاءَ لَمّا ازدُوِجَت، ازدَوَج الكسلُ و العَجِزُ فَنُتِجا بَینَهُما الفَقر؛ (12) به یقین وقتی اشیا جفت هم شوند، تنبلی و ناتوانی نیز گرد هم آیند و فقر و تهی دستی تولد یابد».
آن حضرت، تنبلی در امور دنیا را نشانه سستی و تنبلی بیشتر در امور آخرت دانسته و فرموده است:
«انی لا بغَضُ الرَّجُلَ یكوُن كَسلانَ مِن امرِ دَنیاه، اذا كانَ كَسلانَ مِن امرِ دَنیاه فَهوَ عشن آخرتِهِ اكسَل؛ (13)از مردی كه دركار دنیایش تنبل است، نفرت دارم؛ زیرا وقتی دركار دنیای خود تنبل باشد، دركارآخرتش تنبل تر است»
پس اگر مولود تنبلی در امور دنیوی«فقر» است، محصول تنبلی در امور اخروی نیز جز«درماندگی» نیست!
تهدید بر ناپایداری دركار
پرهیز از بی حوصلگی و عدم استقامت در كار، شرط دیگری به منظور رهیدن از بند تنگ دستی است؛ زیرا اگر بر سستی و تنبلی، خط قرمز و بطلان كشیده شد و عمر كم كاری و بیكاری نیز در جامعه ای به سر آمد، لیكن پس از فراهم آمدن فرصت های شغلی و جذب نیروی كار به بازار كار، ثبات قدم بایسته ای برای ادامه كار نبود و به هنگام برخورد با سختی ها و مشكلات كاری طاقت ها تمام گردید، نوبت بازگشت بیكاری و در پی آن، تهی دستی فرا خواهد رسید. از این رو امیرمۆمنان علیه السلام فرمود:
«مَن لَمْ یَصبِر علی كَدِّهِ صَبَر علی الافلاسِ؛ (14) كسی كه بر رنج عمل پایداری نورزد، باید بر تهی دستی صبر كند[چون فقر و تنگدستی، محصول و كشت عدم استقامت او در كار بوده، از برداشت آن ناگزیر است]»
«لِكُلِّ نعمَه مِفتاحُ و مِغلاقٌ فَمفتاحُها الصَّبرُ و مغلاقُها الكسَل؛ (15) هر نعمتی را كلید و قفلی است؛ كلید آن، صبر و قفل آن، تنبلی است»
اگر كسی پایداری دركار را پیشه خود ساخت، راه استفاده از نعمت را به روی خود گشوده و اگر سستی ورزید، آن راه را خود، به روی خویش بسته است.
پی نوشت ها :
1. مسند زید، ص255.
2. تحف العقول، ص390.
3. مصنفات شیخ مفید، (الامالی)، ج13، ص119.
4. نهج البلاغه، حكمت390؛ تحف العقول، ص203؛ امالی، طوسی، ص47ح53240، قم، دارالثقافه، چ1، 1414ق.
5. من لا یحضره الفقیه، ج3، ص158،قم، جامعه مدرسین.
6. كافی، كلینی، ج5، ص319؛ من لا یحضره الفقیه، ج2،ص161؛ خصال، ص621.
7. بحار الانوار، مجلسی، ج77، ص212، ح1.
8. همان، ج71، ص346، ح9.
9. وسایل الشیعه، حر عاملی، ج1، ص24، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
10. نهج البلاغه، حكمت137.
11. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، میرزا حبیب الله خوی، ج21، ص194، تهران، مكتب الاسلامیه، تهران، چ2.
12. كافی، ج5، ص86.
13. دعائم الاسلام، تمیمی مغربی، ج2، ص14، ح2، بیروت، دارالاضواء، چ1، 1411ق.
14. غرر الحكم و درر الكلم، ج2، ص229، ح1333، بیروت مۆسسه اعلمی للمطبوعات، بیروت، 1407ق.
15. شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید، ج20، ص322.
بخش نهج البلاغه تبیان
منبع: فرهنگ كوثر 81
