جهاد و کوشش بزرگان دین
فقه دستورات و مقررات زندگی در ابعاد مختلف آن است؛ به همین دلیل باید به نحوی تدوین شود كه جوابگوی نیازهای هر عصری باشد. كامل‌ترین برنامه حیات بشری از سوی خداوند متعال به وسیله پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ ارسال گردیده و فقیهان الهی در عصر غیبت به فراخورِ خود این مقررات و احكام را استنباط نموده‌اند.
پیرامون ارزش و اهمیت علم فقه شبهه‌ای وجود ندارد، زیرا فقه شامل علمی است كه قوام دین و دنیا و نظام معاش و معاد وابسته به‌‌آن است. با علم فقه است كه انسان درمی‌یابد چه وظیفه‌ای در برابر خالق و پروردگار خویش دارد و با علم فقه است كه انسانها حرام خدا را از حلال خدا تشخیص می‌دهند.(1)
بر این اساس جایگاه فقیه و مراجع دینی در بین مسلمانان، بویژه شیعیان مشخص است چنانكه حضرت امام خمینی (ره) می‌فرماید: «ولایت جامعه اسلامی از زمان غیبت كبری از سوی شارع مقدس به فقیهان عادل و پارسا تفویض شده و هر زمانی كه یك فقیه عادل توانست حكومت اسلامی را تأسیس كند، بر همه مردم و حتی دیگر فقها لازم است كه از وی تبعیت كنند.» (2)
همان گونه كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرموده‌اند: ان العلماء ورثه الأنبیاء؛ یعنی علماء وارثان پیامبرانند و امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ فرموده‌اند: لَأَنَّ المۆمنین الفقهاء حصون الأسلام؛ یعنی فقهای مۆمن دژهای اسلامند. پس بنابراین مۆمنان موظّفند كه در عصر غیبت در مورد «حوادث واقعه» به فقهاء مراجعه كنند، زیرا آنان راویان احادیث امامان و حجّت آنان برای مردم هستند.(3)
رسالت عمده فقها و مراجع شیعه در طول تاریخ این بوده كه میراث گرانبهای انبیاء كه دین وشریعت الهی است را از گزند تهاجمات و تحریفات حفظ كرده و پا به پای پیشرفت زمان و مقتضیات هر عصری، كاروان بشریت را به سوی اهداف بلند و آسمانی پیامبران، هدایت و رهبری نمایند و با كاوشهای عالمانه و مدبّرانه خویش، تكلیف انسانها را در حوادث واقعه و مسائل مستحدثه روشن سازند.(4)
شیعه به واسطه بهره‌مندی از علوم اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ كه مفسران كتاب الهی و وارثان علم پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ هستند و حدود 250 سال به صورت مستقیم از این سرچشمه‌های جوشان علم، فروعات زیادی را سۆال نموده و معضلات بسیاری را حل نموده‌اند، دارای فقهی قوی و جامع و پویا است، در حالی كه فقه اهل سنّت از چنین جایگاهی برخوردار نیست.
زیرا آنچه فقه را از اعتبار ساقط می‌كند، استقلال در فهم آیات الهی و سنّت پیامبر است، بدون اینكه رموز و اشارات كتاب و سنّت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ دانسته شود، همین محرومیت از علوم امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ و عدم آشنایی به زبان كتاب الهی و سنّت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ اهل سنن را به قیاس و استحسان و قواعد ظنیه دیگر كشانده است؛
زیرا از طرفی كمال دین اسلام قابل انكار نیست و از سویی، حكم جدید و روشن در حوادث و نیازهای نو در كتاب و سنّت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیافته‌اند، البته آنچه شیعه ادعا می‌كند، توان و استعداد فقه پویای شیعه، با توجه به مفتوح بودن باب اجتهاد و غنای این فقه از جهت استفاده از منبع جوشان علم الهی و خاندان رسالت و امامت است.
به نظر می‌رسد با توجه به گسترش ابواب فقه و طرح شبهات جدید و نیاز به طرح مسائل مستحدثه و استخراج حكم آن‌ها فقه شیعه برای شكوفایی و پویایی بیشتر نیاز به پرورش فقیهانی وارسته و آشنا به شرایط زمان و مكان دارد، تا با استفاده از منابع غنی و تكیه بر اندوخته‌های سلف صالح، گام به جلو بردارند و ضمن حفظ فقه جواهری در مسیر حلّ معضلات فقهی قدم بردارند.
منابع استخراج احكام شریعت، مطابق مذهب شیعه امامیه به چهار اصل (كتاب، سنّت، اجماع و عقل) منحصر بوده و لكن بیشتر احكام دینی در كتاب و سنّت كه به منزله قانون اساسی و آئین‌نامه اجرائی آن می‌باشد به طور مستقیم و غیرمستقیم بیان شده است.
مراجع و فقیهان شیعه كه توانایی استخراج احكام از مدارك نامبرده را دارند به منظور تعیین و رفع مسئولیت از خود و دیگران بدان اشتغال می‌ورزند و در این باب كوشش می‌نمایند كه از این عمل در عرف متشرعه اجتهاد و در اصطلاح قرآنی به تفقّه تعبیر می‌شود و لزوم آن هم تأكید شده است.(5)
در نهایت درباره جهاد عالمانه فقها تشیع در طول تاریخ می توان گفت، علماء شیعه و محدثین و فقهاء علوم اسلامی نهایت سعی و تلاش را نموده‌اند تا آنچه از سوی پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نقل شده است را حفظ و نگهداری كنند.
علما و فقهاء شیعه همه روایات اسلامی را كه در علوم مختلف می‌باشد را گرد آورده‌اند، و نیز علماء شیعه در طول تاریخ با وضعیتی نابسامان انواع درد و رنج و شكنجه‌ها را تحمّل كرده‌اند، اما هیچ چیزی مانع ازخدمات و اهتمام آنان برای انجام تعهدات و مسئولیت در برابر خدای تعالی و گسترش آئین توحیدی نشده است.(6)
و تا به حال همیشه در همه جریانها شركت داشته‌اند و در روشنگری مردم تلاش جدی داشته‌اند مخصوصاً در قرون اخیر كه همیشه پرچمدار حركتها بر علیه جبهه كفر بوده‌اند.
پی نوشتها:
1. آیت الله حاج علی صافی گلپایگانی، پیش درآمدی بر تاریخ تحول فقه شیعه، ترجمه محمدحسن توكل، قم، نشر انتشارات حضرت معصومه(سلام الله علیها)، چاپ اول، 1376، قم ص 69.
2. جمعی از جامعه روحانیت، مرجعیت رمز بقاء تشیع،قم، نشر جامعه روحانیت، چاپ اول، 1374، ص 2، به نقل از اصول كافی، ج 1، ص 34.
3. همان
4. همان، ص20.
5. جمعی از علماء معاصر: علامه طباطبائی، موسوی مجتهد زنجانی، مطهری، طالقانی، بهشتی و دیگران، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تهران، نشر شركت سهامی انتشار، چاپ دوم، 1341، تهران، ص 26.
6. آیت الله حاج علی صافی گلپایگانی ، پیشین، ص 82.
منابع:
قرآن کریم
بر گرفته از آثار كاظم سپاسی آشتیانی و رضا جعفری نوقاب
تهیه و فراوری: حق دوست، گروه حوزه علمیه تبیان
