مروری بر غزوات رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله

یکی از بحثهای مهم تاریخ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مباحث مربوط به جهاد ایشان با دشمنان است که در منابع تاریخی ما تحت عنوان « مغازی » از آن بحث شده است .

در اصطلاح به هر جنگی که پیامبر صلی الله علیه وآله در آن شرکت می فرموده است «غزوه» می گویند. در برابر «سریه»، که هر جنگی است که مسلمانان به امر پیامبر صلی الله علیه وآله و بدون حضور آن حضرت انجام می دادند.(2)

باید توجه کرد که هم در تعداد غزوات و هم در تعداد سرایای آن بزرگوار اختلاف نظر وجود دارد. مثلا گروهی بازگشت رسول خدا صلی الله علیه وآله را از خیبر به وادی القری با غزوه خیبر یکی دانسته اند. اما گروه دیگر غزوه خیبر و غزوه وادی القریی را دو غزوه می دانند.

در این میان برخی هم مانند ابن اسحاق با اینکه تنها به غزوه خیبر اشاره کرده و نامی از وادی القری نمی برد ، اما با شمردن عمرة القضاء بعنوان غزوه عدد را به 27 می رساند . در هر حال تعداد غزوات حضرت در حدود 30 عزوه است .

درباره سرایا اختلاف بیشتر است و از 36 تا 82 ذکر شده است ! روشن است که اهتمام مورخین به غزوات بعلت حضور شخص پیامبر صلی الله علیه وآله بیشتر و در نتیحه اختلافات در آن کمتر می باشد.

نام و ترتیب تاریخی غزوات پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله  بنابر نظر معروفتر به این شرح است :

1 – غزوه ابواء – نام دیگر این غزوه ودان است – ماه صفر سال دوم هجری.

2- غزوه بواط - در محلی به نام رضوی – ماه ربیع الاول سال دوم هجری.

3 – غزوه عشیرة – جمادی الاولی سال دوم هجری. ( واقدی  آن را در جمادی الآخر می داند )

4 – غزوه بدر اولی – نام دیگر این غزوه سفوان است - واقدی آن را در ربیع الاول سال دوم هجری می داند اما ظاهر عبارت ابن هشام جمادی الآخر این سال است.

5 – غزوه بدر کبری - نام دیگرش بدر القتال است - 17 رمضان سال دوم هجری.

6 – غزوه بنی سلیم - نام دیگرش کدر – شوال سال دوم هجری.

7 – غزوه بنی قینقاع – شوال سال دوم هجری.

8 – غزوه سویق – ذی حجة سال دوم هجری.

( واقدی پس از این غزوه و قبل از غزوه غطفان ، غزوه قرارة الکد را در نیمه محرم ذکر کرده است )

9 – غزوه غطفان در نجد - محرم سال سوم هجری. ( واقدی آن را در ربیع الاول سال سوم ذکر می کند )

10 – غزوه بحران - که معدنی در حجاز است – ربیع الاخر سال سوم هجری.

11 – غزوه احد – شوال سال سوم هجری.

12 – غزوه حمراء الاسد – شوال سال سوم هجری.

13 – غزوه بنی نضیر – ربیع الاول سال چهارم هجری.

14 – غزوه ذات الرقاع - در سرزمین نخل - جمادی الاولی سال چهارم هجری.

15 – غزوه بدرالاخرة - نام های دیگر آن، بدر الموعد و بدر الصفراء است - شعبان سال چهارم هجری. ( واقدی آن را در ذی قعده ذکر کرده است)

واقدی پس از این غزوه ، غزوه ذات الرقاع در محرم سال پنجم هجری آورده است.

16 – غزوه دوقة الجندل – ربیع الاول سال پنجم هجری.

واقدی پس از آن، غزوه مرسیع را ذکر می کند که در شعبان سال پنجم بوده است و بعد از آن غزوه خندق را آورده است.

17 – غزوه خندق ( احزاب ) – شوال سال پنجم هجری. ( واقدی آن را در ذی قعده می داند )

18 – غزوه بنی قریظة – ذی قعده و ذی حجه سال پنجم هجری.

واقدی پس از این غزوه و قبل از غزوه بنی لحیان ، غزوه قرطاء را در محرم سال ششم روایت می کند.

19 – غزوه بنی لحیان – جمادی الاولی سال ششم هجری. ( واقدی ربیع الاول می داند )

20 – غزوه ذی قرد – جمادی الاولی سال ششم هجری.

21 – غزوه بنی المصطلق - شعبان سال ششم هجری.

22 – غزوه حدیبیه – ذی قعده سال ششم هجری.

23 - غزوه خیبر – محرم سال هفتم هجری. ( واقدی صفر می داند )

24 – غزوه فتح مکه – رمضان سال هشتم هجری.

25 – غزوه حنین – نام دیگر آن هوازن است - شوال سال هشتم هجری.

26 – غزوه طائف – شوال سال هشتم هجری.

27 – غزوه تبوک – رجب سال نهم هجری.

در اینجا تذکر چند نکته مفید به نظر می رسد :

نکته اول : اصطلاح غزوه در تاریخ اسلام احیانا به برخی از جنگها که خود پیامبر صلی الله علیه وآله هم در آن تشریف نداشتند اطلاق می شود مانند غزوه بنی جذیمه که واقدی آن را در مغازی، 2/ 875 نقل می کند اما در واقع سریه است . و یا غزوه وادی الرمل ( نام دیگر آن غزوه سلسله ) که شیخ مفید در ارشاد، 2 / 113 نقل کرده است . و یا غزوه طی که ابن اثیر در الکامل، 2/156 آورده است.

این نکته را در شمارش تعداد غزوات و سرایا هنگام مطالعه منابع قدیمی تاریخ اسلام نباید از یاد برد. البته  در کتب متاخرین میان غزوه و سریه تفکیک صورت گرفته است.

نکته دوم : اولین غزوه پیامبر صلی الله علیه وآله و آخرین آنها غزوه تبوک است. از سال دوم تا سال نهم به طور میانگین سالی تقریبا چهار غزوه .

نکته سوم : معنای غزوه این نیست که حتما جنگی هم رخ داده است. غزوه یعنی سفری که به قصد درگیری انجام شده حال خواه جنگی هم رخ داده باشد یا خیر. از میان غزوات پیامبر صلی الله علیه وآله تنها 9 جنگ (قتال) اتفاق افتاده است : غزوات بدر کبری ، احد ، خندق ، بنی قریظه ، بنی المصطلق ، خیبر ، فتح مکه و خین و طائف.(3)

در این 9 جنگ . شش بار طرف نبرد مشرکان و کفار بودند و سه بار هم یهود . البته پیامبر صلی الله علیه وآله برای نبرد با رومیان مسیحی عازم تبوک شدند ( غزوه تبوک ) اما جنگی در آنجا رخ نداد .

نکته چهارم : هر سه جنگ پیامبر صلی الله علیه وآله با یهودیان بعلت خیانت آنان اتفاق افتاد و پیامبر ابتداء قصد درگیری با یهودیان را که نداشتند هیچ ، با آنان پیمان حُسن هم جواری هم داشتند. حُسن هم جواری ایشان در سخنان یهودیان با یکدیگر در تاریخ منعکس شده است . اغلب جنگهای حضرت با مشرکین هم ماهیت دفاعی داشته است . درباره چند جنگ دیگر حضرت هم مباحث تحلیلی زیادی به جهت تبیین موضوع و لزوم آن ارائه شده است که شرح آن را بعلت طولانی بودن به فرصت دیگری وا می نهیم .

نکته پنجم : معروفترین و قدیمی ترین کتاب مستقل در زمینه سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که بحث مغازی را هم مبسوط مطرح کرده است کتاب «المبتدا و المبعث و المغازی» از محمد بن اسحاق بن یسار ( متوفی 151 ه ) است که متاسفانه اصل آن موجود نیست و تهذیب آن توسط ابن هشام ( متوفی 218 ) در اختیار ما قرار گرفته است . اثر دیگر که باید در این موضوع مرجع دانست کتاب «المغازی» محمد بن عمر واحدی ( متوفی حدود 207 ) است . بررسی این دو منبع مهم تاریخی در این مجال میسور نیست.

پی نوشت:

1 – البدایة و النهایة لابن کثیر 3 / 242 .

2 – لغت نامه دهخدا ذیل واژه غزوه .

3 – السیرة النبویة لابن هشام 4 / 199 ، الکامل 2 / 172 و ... .

منابع :

1 – السیرة النبویة لابن هشام ، دار الفکر .

2 – الکامل فی التاریخ لابن الاثیر ، دار الکتب العلمیة .

3 – المغازی للواقدی ، مکتب الاعلام الاسلامی .

4 – تاریخ پیامبر اسلام محمد صلی الله علیه وآله ، دکتر محمد ابراهیم آیتی، انتشارات دانشگاه تهران.

5 – موسوعة التاریخ الاسلامی ، شیخ محمد هادی یوسفی غروی ، مجمع الفکر الاسلامی.