کارشناسی اثر چرا و چگونه؟

بررسی نقش کارشناسان نشر در تولید کتاب

کتاب؛ کالای وارداتی یا صادراتی نیست که بشود آن را از مرزها عبور داد، قاچاقش کرد، آن را دزدید، با چند برابر قیمت آن را فروخت و یا ... کتاب؛ ارتباط است، متنی انسانی است، پیامی است که انسان برای انسان می‌آورد و راهی است برای رفتن به دنیاهای دیگر. بنابراین همان اندازه مهم است که سرنوشت انسان‌ها. بررسی، ممیزی، نقد، سانسور، منع و... بخشی از سرنوشت کتاب است. در ایران امروز ما برای کتاب ارزش بالایی قائل شده است و در مقابل گروهی معتقدند که فضای فرهنگی حاکم، ضعف اقتصادی و ورود رسانه‌های نوین جایگاه واقعی‌اش را نادیده گرفته است، کارشناسی و بررسی کتاب که اغلب ممیزی خوانده می‌شود جای گفتگوی زیادی دارد، دیدگاه درباره ممیزی کتاب در کشورهای دنیا به دلیل گوناگونی ساختارها با همدیگر متفاوت است، در بیشتر کشورهای غربی به ویژه آمریکا کتاب بدون ممیزی بیرون می‌آید اما هر شهروندی حق دارد مۆلف را به دلایلی به پای دادگاه بکشاند، در کشورهای بلوک شرق به گونه‌ای دیگر و در کشور ایران ما نیز به گونه‌ای دیگر.

ممیز‌ها یا‌‌ همان بررس‌ها و سرگروه‌های بررسی باید حکم خود را از شورای فرهنگ عمومی بگیرند.

یکی از متصدیان فرهنگی دراین باره می‌گوید: در مورد آیین‌نامه جدید، مهم‌ترین نقطه قوت در به حداقل رسانیدن موارد سلیقه‌ای و حاکمیت ضوابط و مقررات است تا جلوی سوء استفاده معاندین و بیگانگان گرفته شود.

اعتنای بیشتری نسبت به بررسی کتاب خواهد شد، از آنجایی که اعضای هیأت نظارت به جای آن که توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تعین شوند، توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی منصوب می‌شوند و به همین دلیل تصمیمات آن‌ها از قوت بیشتری برخوردار است و وزارت ارشاد هم در این هیأت تنها یک رأی دارد، ممیز‌ها یا‌‌ همان بررس‌ها و سرگروه‌های بررسی باید حکم خود را از شورای فرهنگ عمومی بگیرند که این هم باعث ارتقای جایگاه آنان خواهد شد، این هیأت به مصداق‌ها رسیدگی نخواهد کرد؛ بلکه به صورت موضوع کلی مسائل کتاب را مورد توجه قرار می‌دهد. به عبارت دیگر ما یک سری مباحث موضوعی داریم که هم مد نظر قانون است و هم مقام معظم رهبری بر آن تأکید فرمودند و بر این اساس این هیأت سعی دارد تا به مسائل موضوعی ورود داشته باشد تا این‌ که بخواهد یک کتاب را مورد بررسی قرار دهد.

نخبگان نظارت کنند

سیدعلی موسوی گرمارودی؛ شاعر معتقد است: 99 درصد ناشران ما مسلمان هستند و انسان‌های معتقدی هستند، پس کسی که سرمایه‌اش را به جای وارد کردن لوازم آرایشی و سرخاب سفیداب، خرج کتاب و نشر می‌کند، در درجه اول وجدانش با وجدان دیگران تفاوت دارد. نمی‌توان وجدان چنین فردی را با وجدان فردی که هندوانه وارد می‌کند یا موز خام از فیلیپین وارد می‌کند و سه برابر به مردم می‌فروشد، مقایسه کرد. کسی که سرمایه‌اش را برای نشر فرهنگ در این کشور خرج می‌کند، با کسی که سرمایه‌اش را صرف وارد کردن کامیون هوو و از چین می‌کند، زمین تا آسمان تفاوت دارد.وی پیشنهاد می‌کند: باید جایی و نهادی متشکل از بزرگان و نخبگان ما باشد که وقتی کتاب‌ها منتشر شدند، آن‌ها را بخوانند و بررسی کنند.

خط قرمزهای مرسوم جامعه

«محمود حبیبی کسبی» کارشناس دفتر شعر حوزه هنری در پاسخ به این سۆال که نحوه کارشناسی اشعار در آن سازمان به چه صورتی است می‌گوید: به دو شکل آثار شاعران به دست ما می‌رسد یکی اینکه خود مۆلف در دفتر حضور می‌یابد و اثر را ارائه می‌کند و دوم، به بعضی از شاعران شناخته شده پیشنهاد داده می‌شود که در صورت تمایل آثارشان را به این دفتر ارائه دهند. در هر دو صورت آثارشان توسط شورای 12 نفره مورد بررسی قرار می‌گیرد.

وی تشریح می‌کند: در سه گروه شعر نو، کلاسیک و پژوهش‌ها آثار مورد بررسی قرار می‌گیرد و خط قرمزهای مرسوم جامعه که همان ارزش‌های دینی و اخلاقی است بازبینی می‌شود تا به حریم ارزش‌ها اهانتی نشود. به این ترتیب که هر اثر توسط سه کارشناس مورد بررسی قرار می‌گیرد و معمولاً در جواب مۆلف، کارشناسان دلیل رد بعضی از مفاهیم را توضیح می‌دهند که به چه دلیل رد شده یا مورد پذیرش واقع شده است.

این کارشناس ادبی در ادامه می‌افزاید: البته اختلاف میان مۆلف و ناشر به موارد بالا ختم نمی شود، شرایط فنی کتاب نیز هست و مۆلف در صفحه‌بندی، حروف چینی، طراحی جلد و ... نیز با ناشر دچار مشکلاتی می‌شود و همچنین از زمان تأیید اثر تا چاپ آن معمولاً بدقولی‌ها و اختلافات مالی نیز به وجود می‌آید که این نیز تا اندازه‌ای میان ناشران و مۆلفان وجود دارد.

باید اجازه داد نویسندگان حرف خودشان را بزنند

چندی پیش نشستی در خبرگزاری فارس به مناسبت روز قلم با حضور ابراهیم حسن بیگی و رضا رییسی در خبرگزاری فارس برگزار شده بود، حسن بیگی در آن جلسه گفته بود: به نظر من بدترین ممیزی این است که نویسنده قبل از نوشتن خودش را سانسور کند و چیز‌هایی را ننویسد که فکر کند ممکن است این چیزها ممیزی شود. همه ما نویسند‌ه‌ها خواسته یا ناخواسته گرفتار چنین ممیزی هستیم؛ چه آن‌هایی که به نظام تعلق دارند و چه آن‌هایی که حتی انقلاب را قبول ندارند. وی می‌افزاید: ممیزی دوم توسط وزارت ارشاد انجام می‌شود که به نظر من خوب نیست، باید اجازه داد نویسندگان حرف خودشان را بزنند و بعد حرف آن‌ها را بررسی کرد. وی با بیان اینکه قانون اساسی در مورد مطبوعات رعایت می‌شود اما در حوزه کتاب رعایت نمی‌شود، اظهار داشت: مطبوعاتی‌ها آزادند که هرچه را می‌خواهند بگویند، اما اگر حرفشان مخل جامعه بود، به دادگاه معرفی می‌شوند و عواقب قضایی برای آن‌ها وجود دارد. به نظر من این نوع ممیزی که اکنون اعمال می‌شود جز صرف وقت و هزینه‌های مالی، سود دیگری ندارد و قوانین ممیزی کتاب باید بعد از انتشار کتاب اعمال شود و مجازاتی اگر قرار است برای یک کتاب صورت بگیرد، باید بعد از انتشار اجرا شود. نویسنده رمان «محمد(ص)» با تاکید بر اینکه ما اصل ممیزی را قبول داریم می‌گوید که شکل اعمال آن باید تغییر یابد و مسئولان باید در این زمینه سعه‌صدر نشان دهند و حتی درباره مخالفین نظام هم بازتر عمل کنند.وی می‌گوید: طبیعی است که از قانون سوء استفاده می‌شود اما نباید به خاطر موارد معدود و استثنایی، عرصه را بر همه تنگ‌ کرد.

هر اثری متناسب با محتوا و فرم آن بررسی شود

رضا رئیسی دیگر میهمان حاضر در این نشست نیز گفته بود: گاهی گروهی که در زمینه ادبیات ممیزی می‌کنند از دانش و سواد کافی برخوردار نیستند. ممیزی نباید بر عقاید نویسنده تأثیر بگذارد. ممیزی که اکنون وجود دارد بیشتر نقش مراقبت را ایفا می‌کند تا کارشناسی آثار. ممیزی باید جای خود را به کارشناسی بدهد. یعنی هر اثری متناسب با محتوا و فرم آن بررسی شود. مثلاً یک اثر ادبی با معیارهای سیاسی قابل بررسی نیست. وی با ممیزی قبل از انتشار اثر، مشروط بر اینکه ممیزی کارشناسانه باشد و بعد از انتشار هم نقد جدی روی اثر صورت بگیرد، موافقت می‌کند و می‌گوید: در آمریکا آن طور که من شناخت دارم این‌طور نیست؛ آن‌ها می‌گویند هر طوری که می‌خواهی بنویس. منتها اگر بعدش احساس کنند خلاف کار انجام شده، یک گروه نقد دارند که ریشه نویسنده را می‌زنند.

آنچه از گفته‌های نویسندگان و مسئولان دولتی می‌توان دریافت کرد، این است که نظارت و ممیزی قانون نوشته شده‌ای ندارد، به نظر می‌رسد که منطق درست و قابل اتکا در زمینه ممیزی این است که به دور از حاشیه‌ها و تنگ نظری‌ها می‌توان به یک رهیافت مناسب رسید و این همه انرژی را صرف تقابل‌های این چنینی نکرد، اگر نویسنده‌ای نتواند با احترام گذاشتن به ارزش‌ها و حریم‌ها دست به قلم ببرد، خود نیز احترام و جایگاهش را نمی‌تواند حفظ کند چون «فرهنگ» قوی و پربار ایرانی بر خلاف دیگر حوزه‌ها محکم‌تر از آن است که بتوان با باندبازی و مخالف خوانی در آن جایگاه والایی کسب کرد. از آن سو فضای آزاد رقابت در عرصه نویسندگی باعث می‌شود که «خرمهره» به جای «دَر ثمین» ننشیند:

آه آه از دست صرافان گوهر ناشناس

هر زمان خرمهره را با دُر برابر می‌کنند