ارزش علم در سیره علما
آن را كه فضل و دانش و تقوا مسلّم است هر جا قدم نهد قدش خیر مقدم است
جاهل به روز فتنه ره خانه گم كند عالم چراغ جامعه و چشم عالم است
حقیقت جویی را می توان از گرایش های فطری و ذاتی نوع انسان دانست. قدرت شناخت واقعیات و شناخت خود و جهان پیرامون یا به عبارت دیگر خودآگاهی و دیگر آگاهی نیز از ویژگی های غیر قابل انکار بشر می باشد،به همین دلیل است که اسلام به مقوله‌ی «علم»، نگاه ویژه‌ای دارد و برای آن اهمیت فراوان قائل شده است، تا آنجا كه خداوند در قرآن كریم به «قلم» سوگند یاد كرده و می فرماید:«ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون»( قلم/ 1)
«عظمت این سوگند هنگامى آشكارتر مىشود كه توجه داشته باشیم آن روزى كه این آیات نازل گشت، نویسنده و ارباب قلمى در آن محیط وجود نداشت، و اگر كسانى مختصر سواد خواندن و نوشتن را داشتند تعداد آنها در كل سرزمین مكه كه مركز عبادى و سیاسى و اقتصادى حجاز بود به بیست نفر نمىرسید، آرى سوگند به قلم یاد كردن در چنین محیطى عظمت خاصى دارد.» (1)
در حقیقت، هیچ مكتبى مانند اسلام براى علم و معرفت و آگاهى ارزش قایل نیست و هیچ دینى مانند اسلام مردم را از خطر جهل تحذیر نكرده است.
خداوند متعال در مواضع فراوانی برتری عالم را نمایان ساخته است و در آیاتی به این برتری تصریح نموده است:
قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ؛( زمر/ 9) بگو آیا كسانی كه می دانند و كسانی كه نمی دانند یكسانند؟
از پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز روایت شده است كه: « خداوند چون برای كسی نیكی بخواهد او را عالمی ژرف نگر در دین می سازد (2)
اهمیت علم و علم آموزی از آن روست كه معارف لازم برای سعادت از طریق علم آموزی و بكارگیری قوه تفكر و اندیشه به دست می آید. معارف سعادت بخش، اعم از معرفت خداوند و شناخت راه رسیدن به اوست.
هر حركتی كه انسان انجام می دهد و هر گامی كه بر می دارد فقط در پرتو نور علم می تواند در راه صحیح و به سوی خداوند باشد.
از این رو در عصر حضور ، ائمه (ع) بر تعلیم علوم دین و پرورش عالمان دین تأکید فراوان داشتند و در عصر غیبت نیز علماء ربانی با تحمل تمام سختی ها و فشار ها، گاه با پیمودن فرسنگ ها راه و کشیدن مشقتهای طاقت فرسا همان راه را ادامه داده و با آموختن علوم دین و بسط و گسترش آن، از این میراث گرانبها به خوبی پاسداری نموده و خود به درجات عالیهای از علم و معرفت دست یافته اند.» (3)
در احوالات خواجه نصیر الدین طوسی نوشتهاند که ایشان « آنچنان به تحصیل علوم عقلی و دینی علاقه داشت که شبها کمتر به خواب می رفت و کتب متنوع و گوناگون در نزد خود می گذاشت و اگر از یکی خسته می شد، به دیگری می پرداخت و برای آنکه کسالت را از خود دور سازد، همیشه شبها نزد خود آب داشت و با آن رفع کسالت و خواب می کرد.
و در این شبها و مواقع بود که به کشف معظلات و مشکلات علمی فائق می آمد واز شدت فرح و انبساطی که در آن حالت به وی رخ میداد فریاد میزد «اَین ابناء الملوک من هذه اللّذّه» کجا فرزندان پادشاهان چنین لذتی را می برند.» (4)
ارادات و عشق وافر علما به مقوله علم آموزی بحدی بوده است که بعضا در عین فقر شدید نیز، تحصیل دانش را رها ننموده ، بلکه با همت مثال زدنی، به کسب علم پرداخته اند.
درباره ملا صالح مازندرانی نقل شده است که « ایشان دچار فقر و تنگدستی شدیدی بود اما با وجود فقر شدید علاقه وافری به تحصیل علوم دینی داشت.
در یکی از مدرسههای علمیه شهر اصفهان ساکن شده بود و شبها برای مطالعه به بیت الخلاء می رفت و تا مدت مدیدی از شب گذشته در روشنائی چراغ آن مطالعه می کرد.
نوشته اند زمانی آنقدر تنگدست بود که از فرط کهنگی لباس، خجالت می کشید وارد مجلس درس علامه مجلسی (ره) شود و در بیرون پشت در می نشست و مسائل درس را بر روی برگ چنار می نوشت، اما با همه این سختیها، در راه تحصیل استقامت کرد تا جایی که یکی از شاگردان برجسته علامه شد و مرتبت خاصی نزد ایشان یافت و از بزرگترین علمای عصر خود گردید.» (5)
علاقه محدث قمی، صاحب مفاتیح الجنان به مطالعه کتب و تحصیل علم نیز یکی از موارد قابل تامل در این زمینه می باشد « ایشان آنچنان به فرا گرفتن علم و نشر آن اهتمام و علاقه داشتند که فرزند ایشان نقل میکند:«در اول کودکی هر وقت که با مرحوم والدم از شهر خارج میشدیم ایشان از اول صبح تا به شام مشغول نوشتن و مطالعه بودند.»
و دیگران نیز از ایشان نقل کردهاند: که دائما و حتی در مسافرتها مطالعه و کتابت و تألیف ایشان ترک نمیشد و در کنار آن به تعلیم معارف دین نیز به دیگران میپرداختند. از این روست که چنین آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاردهاند.
با این وصف می توان گفت، فرهنگ علم آموزی و شوق به تحصیل دانش به عنوان یکی از مولفه ها و عناصر بنیادین پیشرفت یک مجموعه یا کشور، در طول تاریخ حوزه های علمیه نهادینه گردیده و علیرغم تاثیر پذیری از مقتضیات و زمان و مکان و فراز و فرودهایی که با آن مواجه شده است، هنوز نیز در میان طالبان علم وجود داشته، اما نیازمند تقویت و فرهنگ سازی گسترده می باشد.
پی نوشتها:
1. ناصر مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران ، دارالكتب الاسلامیه، بی‌تا، ج 24، ص 369.
2. ملا محسن فیض کاشانی، المحجه البیضاء، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی،ج 1، ص 17
3. مرتضی مطهری ،ده گفتار،انتشارات صدرا ـ تهران ،، ص 129
4. سید نعمت الله حسینی، مردان علم در میدان عمل ، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین ، 1375 ، ج 1 ص 60
5. همان، ج 1 ص 83-85
منابع:
قرآن کریم
تفسیر نمونه
تهیه و تولید: حق دوست، گروه حوزه علمیه تبیان
