تبیان، دستیار زندگی
بنا بر شواهد موجود تاریخی، می‌توان این‌گونه استنباط نمود که نقش علمای مهاجر جبل عامل در احیاء مکتب جعفری در ایران عهد صفویه را، به هیچ وجه نمی‌توان نادیده گرفت.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : حسن رضائی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

علمای جبل عامل و احیاء مکتب جعفری

علما

بنا بر شواهد موجود تاریخی، می‌توان این‌گونه استنباط نمود که نقش علمای مهاجر جبل عامل در احیاء مکتب جعفری در ایران عهد صفویه را، به هیچ وجه نمی‌توان نادیده گرفت.

دو عامل را می توان در تشکیل و تداوم مکتب جعفری دخیل دانست :

1 - نهاد امامت

2- علمای تشیع، كه حلقه اتصال به هسته مركزی فرهنگ شیعه (امامت) بوده‌اند.

علمای تشیع در طول تاریخ برای احیا و زنده نگه داشتن مکتب جعفرٍی از ابزارها و شیوه های گوناگونی استفاده نموده اند (1)

که تشكیل حوزه‌های علمی در مناطق مختلف از جمله مهمترین آنها بوده است. در عصرغیبت پایه‌گذاری حوزه‌های علمی در شهرهای مختلف رو به تصاعد و تزاید گذاشت ، بگونه ای که از سده سوم تا قرن ششم قمری، ابتدا ری و قم و سپس بغداد ، حله، جبل عامل، اصفهان، نجف اشرف ، مركز نشر و اشاعه معارف شیعی شدند.

در این میان، جبل عامل را می توان از موفق ترین، اثرگذارترین و پرفایده ترین حوزه ها در زمینه احیاء مکتب اهل بیت (ع) بشمار آورد؛

بویژه پس از مهاجرت بخش زیادی از علمای طراز اول آن به ایران، که به علل گوناگونی چون فشار حکومت عثمانی و تنگدستی و..... صورت گرفت. (2)

تاثیر علمای جبل عامل در روند احیاء مکتب جعفری در دوره تشکیل حکومت صفوی از موضوعات بحث‌برانگیز تاریخی است ،که بعضی با نگاه تند و تیز آن را به نقد کشیده‌ و بعضی دیگر، چنین حرکتی را ستوده‌اند.

با همه این تفسیرها، باید گفت که سهم بسزای علمای جبل‌عامل در قدرت سیاسی و فرهنگی عصر صفوی انکارناپذیر است.

که در ادامه به چند مورد از اثرگذاری مثبت علمای مهاجر جبل عامل، در بسط فرهنگ تشیع در ایران عهد صفوی اشاره می گردد:

1 – هنگامی که دولت صفوی در ایران استقرار یافت، تشیع فقط در چند شهر کوچک مانند ساوه و قم و ری و ورامین و چند منطقه دیگر رواج داشت و بسیاری از مردم ایران بر مذهب تسنن بودند، (3)

و هر چند شمشیر شاه اسماعیل یکم, در دوری جستن سنّیان ایران از مذهب خویش, نقش بنیادی داشت، (4)

اما سیر توسعه تشیع در ایران كند بوده و به کار بنیادی نیاز داشت. (5)

 بنابراین در اوائل كار شاه اسماعیل و جانشین او شاه طهماسب، برای تجهیز و تقویت علمای شیعه ایران، علمای شیعه را از كشورهای عربی زبان یعنی عراق ، بحرین و جبل عامل به ایران آورده و از این طریق علما جبل عامل در امر نشر و تبلیغ مبانی مذهب شیعه، جد و جهد و سعی و کوشش وافری نمودند.

2- صفویه درویش بودند و راهی كه ابتدا آنها بر اساس سنت خاص درویشی خود طی می‌‌كردند، اگر با روش فقهی فقهای جبل عامل تعدیل نمی‌شد و اگر بوسیله آن فقهاء، حوزه فقهی عمیقی در ایران پایه گذاری نمی گردید، به چیزی منتهی می‌‌شد نظیر آنچه در علویهای تركیه و شام وجود دارد و لذا حضور علمای جبل عامل، تاثیر زیادی در مصون ماندن روش عمومی دولت ایران از خرافات داشته و همچنین موجب شد عرفان و تصوف شیعی نیز راه معتدل تری طی كند.

3- رسمیت مذهب تشیع اثنی عشری و اتحاد سیاسی ایران بر مبنای یكپارچگی مذهب شیعه امامیه، اقتضاء می‌‌كرد تا جنبشی نیز در حوزه فرهنگ تشیع صورت گیرد و حركت تألیف و ترجمه را تسریع وتقویت بخشد.

تا زیر بنای اعتقادی و فكری و فقهی تشیع را در چارچوب مكتبی با پشتوانه‌ كلامی و فقهی قوی در ایران عرضه كند و قوانین فقهی جهت راهنمای عمل به احكام شرعی ارائه شود. «نقش علمای جبل عامل در نهضت ترجمه میراث شیعی به زبان فارسی نیز از اثرات مهم این گروه بر فرهنگ شیعه در ایران است و از این زاویه، ایشان را در انتقال دستاوردهای فقهی و اعتقادی شیعه به زبان فارسی، سهیم می‌دانند ». (6)

4- علمای جبل عامل با به دست گرفتن مناصب دولتی مهم، بسیاری از سیاست‌ها و عملکردهای پادشاهان صفوی را تعدیل کرده و با نفوذ بر آنها، نقش بسزایی در عمق بخشیدن به معارف مکتب جعفری در سیاست های حکومتی بر عهده گرفتند، که از آن جمله می‌توان به تأثیرگذاری محقق کرکی بر بعضی از تصمیمات شاه طهماسب و همچنین شیخ بهایی بر شاه عباس صفوی اشاره کرد.

5- در دوران سلطنت شاه طهماسب به خاطر مهاجرت گسترده فقهای عرب به ایران، كار تدریس و تعلیم علوم شرعی خصوصاً فقه، رونق بسزایی یافت.

«به‌هرحال با حضور علمای شیعه این منطقه، خصوصاً از سال‌های میانی دوره حکومت شاه طهماسب صفوی به بعد، حوزه علمیه کاشان توسعه و گسترش روزافزون پیدا کرد و اندک زمانی بعد حوزه علمیه اصفهان تأسیس شد و روز به روز بر فعالیت خود افزود؛ تاآنجاکه بسیاری از مراکز و حوزه‌های علمیه شیعی را در خارج از ایران تحت‌الشعاع قرار داد و بر روند فعالیت‌های علمی در ایران تأثیر گذاشت.» (7)

6- مسائل خاصی که تغییر نظام حکومتی و به قدرت رسیدن تشیع اثنی عشری در ایران عصر صفوی به وجود آورده بود, فقها و علمای این دوره را عمیقاً درگیر مسائلی جدید کرده بود.

مسائلی از قبیل حدود اختیارات فقیه, نمازجمعه, خراج, و مقاسمه و نظایر آن که پیش از این تغییرات، به دلیل عدم ابتلا جای مهمی در فقه اثنی عشری نداشت در این زمان سخت مورد توجه قرار گرفت. (8)

همچنین نفوذ و توسعه اندیشه ولایت فقیه را هم می‌توان ازجمله دستاوردهای مهم علمای جبل عامل بویژه محقق کرکی به‌شمار آورد، به گونه‌ای که پادشاه خود را نایب فقیه می‌دانست. (9)

نتیجه اینکه، « بنا بر آنچه که اشاره شد و شواهد موجود تاریخی، می‌توان این‌گونه استنباط نمود که نقش علمای مهاجر جبل عامل در احیاء مکتب جعفری در ایران عهد صفویه را، به هیچ وجه نمی‌توان نادیده گرفت.

به عقیده مورخ معاصر و شیعه‌شناس لبنانی، سید حسن‌الامین « اگر علمای جبل عامل به داد پادشاهان صفویه نرسیده بودند، گرایش این سلسله به مسلک علی اللهی و غلاﺝ“ شیعه حتمی بود و در آن صورت سرنوشت ایران امروز از لحاظ مذهبی جز این بود که هست» (10)


پی نوشت‏ها:

1.     اقتباس از حكمت سیاسی در اندیشه و عمل امام خمینی، خلاصه مقالات، چ اول، قم، ناشر موسسه آموزش عالی باقر العلوم، سال 79، مقاله «نقش علمای شیعه در بسط اندیشه شیعی»، ص 47.

2.     محمد جعفری هرندی، مروری بر تاریخ فقه و فقها،بابل؛ مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل ،ص227

3.     سمیه باقری، نقش تاریخ جبل عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت (ع)، مجله آینه پژوهش ، آذر و اسفند 1383 ، شماره 89و90

4.     مهدی فرهانی منفرد, مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی ، تهران؛ امیرکبیر، 1377، ص9ـ10

5.     مصطفی معینی آرانی، ساختار اجتماعی لبنان و آثار آن، تهران؛ وزارت امور خارجه،  1372، ص20

6.     سیدعباس صالحی، «کندوکاوی در مهاجرت علمای جبل عامل به ایران در عصر صفوی»، نشریه پژوهشی، آموزشی و اطلاع‌رسانی مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق(ع) ش 63 و 64,

7.     عصمت رمضانی مشکاتی، «تأثیر مهاجرت علمای جبل عامل بر فرهنگ و اندیشه دینی ایرانیان»، نشریه پژوهشی، آموزشی و اطلاع‌رسانی مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق(ع)، ش 16 الی 19 ، اییز 1383 تا تابستان 1384

8.     منصور هفت گل, ساخت نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی, تهران؛ خدمات فرهنگی رسا, 1381, ص150ـ154

9.     محمد علی حسینی زاده، اندیشه سیاسی محقق كركی، مركز مطالعات و تحقیقات اسلامی پژوهشكده اندیشه سیاسی اسلام قم؛ انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم ، 1380، ص 71

10.    عصمت رمضانی مشکاتی، همان

منابع:

قرآن کریم

تهیه و تولید: حق دوست، گروه حوزه علمیه تبیان