هنر نمدمالی
نَمَد نوعی بافته سنتی زیراندازی است که با پشم تولید میشود. در فرانسه به آن فوتر میگویند. نمد درلغت پارچه ای کلفت است که ازپشم یاکرک مالیده سازند وازآن فرش وکلاه و جامه کنند.
نمد ساده ترین نوع کف پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی دارند. در نمد مالی در واقع از خاصیت طبیعی پشم که عبارت از در هم پیچیدن الیاف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده می شود. احتمال دارد که اولین بار بافندگانی که الیاف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوبدستی ضربه هایی به پشم می زده اند، موفق به کشف این خصوصیت پشم و در نتیجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالی شده باشند.
نمدهای ایران، در هر منطقه از این سرزمین، رازی سر به مهر دارند كه با شكلهای تجریدی و نمادین و رنگهای برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشكیل میدهند.
نمد در آسیا بهویژه در ایران از زمانهای قدیم به عنوان لباس، كلاه و خیمه و زیرانداز به كار میرفته و در شرایطی سخت تولید میشده است. تهیه و ساخت نمد در ایران همچنان بهصورت سنتی صورت میگیرد و هنرمند ایرانی با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازهای میبخشد.
نمدمالی صنعتی است كه با تمام اعضای بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشین دست و پا و خواندن شعرهای لطیف و موزون خستگی مفرط ناشی از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بیرون می كند و به انتظار فرش كردن دستمایه تلاش خود می نشیند.
دستمایه ای كه نقش های رنگارنگ طبیعی جلوه ای از طبیعت زیبا را با نقوش ساده و صمیمی به بینندگان نشان می دهد تا منظر زیبای صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختیار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.
تولیدات صنایع دستی، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسیاری از نیازهای خانوار تولیدكننده یا ساكنان منطقه تولید نیز هست و از بین این نوع تولیدات، نمد جزو صنایعی است كه چنین خصوصیتی دارد.
تاریخچه نمد
نمدمالی از ابتدایی ترین شیوه های نساجی است كه گفته می شود ابتدا در آسیای میانه به وجود آمد. ازدوره نوسنگی مردمی که باپشم سروکار داشته اند نمد را می شناختند . اسناد ومدارک چینی 2300 پیش از میلاد درباره پادری ظ¬زره وسپر نمدی خبر میدهد . درگورهای عصر مفرغ درآلمان نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 پیش از میلاد می رسد . در گور سکاهای سده پنجم پیش از میلادمسیح که در قسمتهای مستور از برف ویخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیاء نمدی زیادی چون پرده قالی، عرقچین جل اسب و پتو به دست آمده است . قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده اند و چادرنشینهای ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمد سازی هستند. نه تنها کپنک نمدی با کلاه وآستین یکپارچه درست می کنند بلکه در تزیین وآرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استادهستند . روشی که این چادر نشینان به کار می بردند ساده بوده وتا امروز هم پایدار بوده است. قدیمی ترین نمد موجود در گنجینه سلطنتی (شو سو یین) در"نارا" واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است.این نمد ها را از راه دادوستد یا به عنوان پیش کش به ژاپن می آوردند. شیوه نمد مالی و تهیه نمد از زمانهای گذشته تا کنون تغییری نکرده است و در نقاط مختلف تقریبا یکسان می باشد اما موادی که به پشم می افزایند گونا گون است مثلا در مازندران آب خالص در باختران و فارس صابون بدین منظور مصرف می شود. در نواحی دشت گر گان تا بابل و آمل ورامسر و کلار دشت نمد مالی انجام می گردد. ایلات ترکمن نیز نمد را جهت پوشش سقف و اسکلت چوبی کلبه و یورت خود می مالند و نوعی نمد مرغوب نیز با نقشهای گوناگون برای زیر انداز و مفروش کردن کف کلبه فراهم می سا زند. نمد مالی در نواحی اصفهان بروجن بختیاری نیز رایج بوده است. در باختران در شهرهای قصرشیرین سر پل ذهاب اسلام آباد غرب و کرند نمد مالی متداول است .
در میان نمدمالان سمنان ومازندران مشهور است پسر حضرت سلیمان چوپانی بود که می خوا ست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد دست از کوشش بر داشت و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم پارچه ای برایش ساخته شده است بدینسان نخستین نمدآفریده ”شد و یاد پسر حضرت سلیمان تااین زمان به عنوان ”رب النوع ”نمد مالان شمال ایران زنده مانده است .
روایت داستانی به نقل از کتاب سیری در صنایع دستی ایران به روایت داستان عامیانه ا ی که در میان نمدمالان سمنان ومازندران مشهور است پسر حضرت سلیمان چوپانی بود که می خوا ست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد دست از کوشش بر داشت و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم پارچه ای برایش ساخته شده است بدینسان نخستین نمدآفریده شد و یاد پسر حضرت سلیمان تااین زمان به عنوان ” رب النوع ”نمد مالان شمال ایران زنده مانده است.
هم اكنون این هنر قدیمی به صورت نیمه صنعتی تهیه میشود یعنی كار 50 درصد آن به صورت دست ساز و 50 درصد دیگر توسط دستگاه انجام میشود. به عنوان مثال در روستای ابرسج شاهرود 50 نفر با 15 دستگاه مشغول تولید نمد هستند. قیمت دستگاهها و تهیه آن برای صنعت گران بسیار بالا است هر دستگاه بالغ بر 10 میلیون تومان قیمت دارد. به گفته سید حسن ذاکری استاد نمد مالی،دستگاههای مورد استفاده در روستای ابرسج شاهرود كوچك است و نزدیك به 1/5 میلیون تومان قیمت دارد و این دستگاهها كیفیت تولید نمد را پایین میآورد كه این خود یكی از مشكلات رشته نمدمالی است. درحال حاضر این هنر به صورت استاد شاگردی آموزش داده میشود .
مهمترین تولیدات نمدی امروز به صورت زیراندازهای نمدی، جلودری، تن پوشهای نمدی، نمد چوقا و امثال آنهاارائه میشود.
مناطق تولید نمد
نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندرتركمن رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمنی از بی نظیرترین نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهای سنتی كشور به شمار میرود.
نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ایرانی بوده كه در تركمن صحرا به ان "كچه" گفته میشود. تركمنها به نمدمالی "كچه باسماق "می گویند و آن را بمنظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می كنند. كچه های تیره برای فرش كردن كف ودیواره آلاچیق نیز به كار میرود و این نوع گاهی دارای نقشهای تزیینی نیز میباشد.
بهترین نمد تركمن مربوط به قوم یموت است و هماكنون نیز بیشتر در مناطق یموتنشین رواج دارد زیرا پرورش و نگهداری گوسفندان نیز در این خانوادهها مرسوم است.
بدلیل اینكه تولید نمد نیاز به قدرت بدنی فراوان دارد در بیشتر نقاط ایران نمدمالی توسط مردان انجام می شود اما نمد تركمن را صرفا زنان تولید می كنند.
نمدمالی كوهستان بیشتر در روستاهای كوهستانی شهرستانهای گرگان، رامیان علی آبادكتول و مینودشت رواج داشته و در این مناطق به نمد "لمد" گفته می شود.
قطع واندازه تولیدات نمدی استاندارد نیست و بستگی به درخواست متقاضی دارد و نمدتركمنی به شكل منحنی است و نحوه اندازه گیری آن به وسیله وجب دست كه در تركمنی به "قاریش" معروف است انجام می گیرد.
بخش هنری تبیان
منبع:
صداو سیمای خراسان شمالی
ایرنا
روزنامه ایران