اثرات روزنامه‌نگاری الکترونیک بر روابط عمومی‌ها

انتشار روزنامه های الکترونیکی به ایجاد ارتباطات دو سویه مخاطب با نویسندگان منجر شده است و در افزایش درآمد روزنامه ها نیز موثر بوده است. این در حالی است که عدم وجود شرایط زیرساختی مناسب مخابراتی، مشکلاتی برای توسعه روزنامه های الکترونیکی در ایران به وجود آورده است.

انقلاب تکنولوژیکی در حوزه فناوری اطلاعات تاثیر خود را در تمامی جنبه های زندگی از مرزهای سیاست، اقتصاد و تکنولوژی گرفته تا حوزه فرهنگ و علوم و حتی سبک زندگی و روابط اجتماعی گذاشته است. شبکه و نظام شبکه ای اطلاع رسانی تاثیر شگرفی در حیات اجتماعی بشر گذاشته است، به طوری که فناوری او را تغییر ماهیت داده و از گونه ای سخت افزاری به حالتی نرم افزاری سوق داده است.

پیش در آمد

هدف از این مقاله شناسایی جنبه های مثبت و منفی آثار روزنامه نگاری الکترونیک بر روزنامه های چاپی در ایران است.این بررسی از طریق پیمایش نظرات روزنامه نگاران فعال در روزنامه های پرشمار ایران انجام شده است.

به منظور اجرای این پژوهش دو گروه نمونه انتخاب شده که نمونه اول شامل مدیران مسوول و سردبیران روزنامه ها و نموم دوم شامل روزنامه نگاران شاغل به کار در روزنامه های الکترونیک صبح و عصر کشور شامل روزنامه های ایران، تهران تایمز، خانه ملت، همشهری، کیهان، اطلاعات، ایران نیوز، انتخاب، جهان اقتصاد و رسالت می باشد. روش نمونه گیری این پژوهش به روش خوشه ای اجرا شده است.

یافته های حاصل از تحقیق نشان می دهد که روزنامه های الکترونیک در ایران از تمامی قابلیت های اینترنت در کار خود بهره نمی برند. بسیاری از روزنامه نگاران اعتقاد دارند که روزنامه های الکترونیکی بر روزنامه های چاپی دارای تاثیر بوده اند گرچه به اعتقاد آنان شمارگان روزنامه های چاپی را تغییری نداده اند.

همچنین انتشار روزنامه های الکترونیکی به ایجاد ارتباطات دو سویه مخاطب با نویسندگان منجر شده است و در افزایش درآمد روزنامه ها نیز موثر بوده است. این در حالی است که عدم وجود شرایط زیرساختی مناسب مخابراتی، مشکلاتی برای توسعه روزنامه های الکترونیکی در ایران به وجود آورده است.

انقلاب تکنولوژیکی در حوزه فناوری اطلاعات تاثیر خود را در تمامی جنبه های زندگی از مرزهای سیاست، اقتصاد و تکنولوژی گرفته تا حوزه فرهنگ و علوم و حتی سبک زندگی و روابط اجتماعی گذاشته است. شبکه و نظام شبکه ای اطلاع رسانی تاثیر شگرفی در حیات اجتماعی بشر گذاشته است، به طوری که فناوری او را تغییر ماهیت داده و از گونه ای سخت افزاری به حالتی نرم افزاری سوق داده است.

اینترنت که متون اصلی این شبکه ارتباطاتی است، موضوع مناسبی برای کنکاش و بررسی در چگونگی تغییر روابط انسانی جوامعی است که کاربران فراوانی از آن سود می برند. اینترنت در همان حال که جامعه و دانشگاه را پیوندی دوباره می بخشد و باعث ترویج و نشر دانش در بین همگان می گردد. از دیگر سو نیز باعث انزوای مردم می شود و جوامع و افراد آنها را از درون رسانه های «مک لوهانه» که دوران توده های جمعی و وسیع بود به عصر اطلاعات و دوران گروه هایی با علایق ویژه کاربران محصور در دنیای شخصی خویش در پشت کامپیوترهای خود می برد.

معانی نوینی برگرفته از دنیای اطلاعات هر روز وارد حوزه زبانی می گردد و اصطلاحاتی نظیر «سایبراپسیس» \"cyberspaces\"، «نظام شبکه ای» \"Network system\"، «فراشبکه ای» و «شهروند شبکه ای» و روزنامه نگاری الکترونی \"Journalism online\"و ... هر روز در ادبیات رشته ارتباطات افزوده می شود. و تغییرات فراوانی را در بخش های مختلف ایجاد می کند. در واقع می توان گفت: بزرگراه های اطلاعاتی \"In formation Highwar\"بسترهای لازم را برای انتقال سریع پیام ها ایجاد کرده اند.

این بزرگراه های اطلاعاتی به وسایل ارتباطاتی، اطلاعاتی و تکنولوژی هایی اطلاق می شوند که توسط آنها هر نوع پیام از جمله اخبار، برنامه های رادیویی، تلویزیونی، ویدئو و فیلم، صفحات متن و ... در آن واحد بین فرستنده و گیرنده منتقل می شوند. شیوه های ارتباطی و اطلاعاتی کشورهای صنعتی در نیمه اول قرن بیستم عموما اختصاصی و متعلق به یک نوع وسیله ارتباطی بودند و کمتر با هم ارتباط داشتند. در چند سال اخیر روش های پخش و دریافت اطلاعات تغییرکرده است و ترکیب جدیدی را به وجود آورده است بطوری که خطوط عمودی و مجزای اطلاعات به شبکه های موازی و پیچیده ارتباطی تبدیل شده اند، شرکت های تلفن، تلگراف و مخابرات تبدیل به کمپانی های عظیم حمل و نقل اطلاعات شده اند.

تلفن، کامپیوتر، تلویزیون و ماهواره شبکه های اطلاعاتی را به وجود آورده اند و در دنیای اطلاعات امروز خط تلفن نه تنها برای مکالمه دور و نزدیک بلکه وسیله انتقال اطلاعات، داده ها و تصاویر شده اند.

بزرگراه های اطلاعاتی امروز حاصل تحقیقات و سرمایه گذاری در سه جوزه کامپیوتر، ماهواره و صنایع فضایی و هوایی بوده است که امروز تاثیرات گوناگونی در حوزه های اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جوامع ایجاد کرده است. یکی از مهم ترین تغییرات تکنولوژی های نوین ارتباطی دگرگونی در ماهیت ارتباطات انسانی و تغییر در نحوه انتشار و دریافت اخبار و پیام ها است و بر این اساس پیدایش مفاهیم جدیدی تحت عنوان روزنامه نگاری الکترونی در روابط عمومی الکترونی و تجارت الکترونی و ... و توجه به آنها ضروری به نظر می رسد؛ چراکه کارکرد اصل و نقش رسانه های سنتی را نیز تغییر داده است که در بخش های بعدی این مقاله به برخی از مهم ترین تاثیرات تکنولوژی های ارتباطی در حوزه روابط عمومی، روزنامه نگاری خواهیم پرداخت. دگرگونی درکارکردهای اصلی روابط عمومی ها نظیر آموزش و اطلاع رسانی از بارزترین تغییرات تکنولوژی های نوین ارتباطی است. البته سایر نقش های روابط عمومی نظیر تبلیغات و نظرسنجی ها به گسترش ابزارهای نوین ارتباطی مانند اینترنت کاملا دگرگون شده است که در انتهای مقاله مذکور به برخی از مهم ترین معایب و مزایای تبلیغات اینترنتی و چگونگی انجام آن خواهیم پرداخت.

بیان مساله

روزنامه نگاری الکترونیک یکی از مفاهیم پیشرفته هزاره سوم و عصر اطلاعات است. با بهره گیری از فناوری های نوین اطلاعات، انتشار اخبار در شکلی کاملا نوین، با تنوع بی سابقه در روش های ارائه اطلاعات، با سرعت بسیار بالا و به شکلی بهینه امکان پذیر شده است. اکنون روزنامه های الکترونیک بسیاری در جهان ارائه می شود که در کوتاه ترین زمان ممکن پس از وقوع یک حادثه، جزییات آن را همراه با صدا، تصویر، فیلم و سایر ملحقات، در کسری از ثانیه در اقصی نقاط کره خاکی منتشر می کنند. این روزنامه ها بدون شک بر روزنامه های یومیه چاپی تاثیر می گذارند.

در ایران نیز اکنون چند سالی است که چنین روزنامه هایی پا به عرصه وجود گذاشته اند و به تقابل با روزنامه های چاپی پرداخته اند؛ بسیاری از روزنامه های چاپی نسخه الکترونیک مطبوعات چاپی در ایران هستند.

یکی از نکات جالب توجه در این ارتباط، اثرات روزنامه های الکترونیک بر مطبوعات چاپی است؛ این که روزنامه های الکترونیک چگونه و از چه جهاتی روزنامه های چاپی را تحت الشعاع قرار داده اند و دورنمای روزنامه نگاری در ایران بیشتر بر کدامیک استوار خواهد بود، مساله اصلی بررسی حاضر است.

امروزه بسیاری از روزنامه های جهان که نسخه چاپی آنها مدتهاست منتشر می شود، به منظور بهره گیری از قابلیت های عالی و کم نظیر شبکه اینترنت به شکل الکترونیکی نیز منتشر می شوند. هرچند روزنامه ها و مجلات بسیاری نیز یافت می شوند که نسخه چاپی ندارند و تنها به صورت الکترونیک منتشر می گردند.

در این میان، تقابل این دو شیوه روزنامه نگاری با هم جالب توجه است. مسائلی همچون مزایای هریک از این دو شیوه نسبت به دیگری، قابلیت هایی که هریک دارند و مشکلات فراروی آنها در جوامع مختلف و در نهایت تاثیراتی که هر یک بردیگری دارند، می تواند مورد توجه قرار گیرد. این تقابل و تاثیر و تاثر شرایط حرفه ای و کار در دنیای آینده مطبوعات و رسانه ها را در ایران رقم خواهد زد.

اهداف تحقیق

هدف از انجام این تحقیق، دستیابی به اثرات روزنامه نگاری الکترونیک بر روزنامه های چاپی (یومیه) است. در این پژوهش، سعی بر این است که جنبه های مثبت و منفی این تاثیرات مشخص شود و دیدگاه های سردبیران و دست اندرکاران مطبوعات در این زمینه مورد ارزیابی قرار گیرد.

سایر اهداف تحقیق به شرح زیراست:

ـ بررسی تعداد و کیفیت روزنامه های الکترونیک موجود

ـ بررسی شرایط تاثیرگذاری روزنامه نگاری الکترونیک بر روزنامه نگاری سنتی

ـ بررسی انگیزه های روزنامه های چاپی از انتشار نسخه الکترونیک

ـ شناخت مزایا و معایب روزنامه های الکترونیک در مقایسه با روزنامه های چاپی

فرضیه ها

در این پژوهش، فرضیه های زیر مورد بررسی قرار گرفته اند:

انتشار نسخه الکترونیک توسط روزنامه های چاپی، سبب افزایش درآمد آنها می شود

روزنامه های الکترونیک ایران، ارتباط دو سویه مخاطبان و روزنامه ها را به شکل قابل ملاحظه ای بهبود بخشیده اند.

مشکلات مربوط به زیرساخت ارتباطی و مخابراتی کشور مانع پیشرفت روزنامه های الکترونیک می شود.

روزنامه های الکترونیک ایران از تمامی قابلیت های روزنامه نگاری الکترونیک به خوبی بهره نمی گیرند.

انتشار روزنامه های الکترونیک در ایران، تاثیری بر تیراژ روزنامه های چاپی ندارد.

دست اندرکاران روزنامه های پرشمار ایران، روزنامه نگاری الکترونیک را پدیده ای تاثیرگذار بر روزنامه نگاری می دانند.

سوالات

علاوه بر فرضیه های مطرح شده، در این تحقیق تلاش شده پاسخ سوالات زیر نیز به دست آید:

روش های اصلی کسب درآمد روزنامه های الکترونیک ایران کدامند؟

از نظر دست اندرکاران روزنامه های ایران، انتشار نسخه الکترونیکی تا چه حد به پیشرفت نسخه چاپی کمک کرده است؟

شمار خوانندگان روزنامه های الکترونیک ایران به طور متوسط چند نفر در روز است؟

انگیزه های انتشار نسخه الکترونیک توسط روزنامه های کشور چیست؟

جامعه آماری و نمونه

«جامعه آماری» این پژوهش را کلیه روزنامه نگاران روزنامه های پرشمار کشور با دامنه توزیع سراسری تشکیل می دهند که از بین آنان دو دسته نمونه انتخاب شده است.

برای انتخاب نمونه اول، تمامی روزنامه های دارای نسخه الکترونیک مورد بررسی قرار گرفته اند. در هر یک از این روزنامه ها، پرسشنامه در اختیار بالاترین مقام مطلع روزنامه از قبیل مدیرمسوول، سردبیر یا دبیراجرایی گذاشته شده و نتایج نسبتا کاملی به دست آمد. اما در نمونه دوم، از میان حدود 600 نفر روزنامه نگار، نظرات 60 نفر به عنوان نمونه دوم مورد ارزیابی قرار گرفت.

روش نمونه گیری

نمونه اول، به دلیل کوچکی جامعه، کل جامعه را شامل شده است و از این نظر «سرشماری» محسوب می شود. اما در مورد نمونه دوم، از آنجا که در هر روزنامه به طور متوسط 15 نفر روزنامه نگار برای پاسخ دادن به پرسشنامه واجد شرایط بودند، برای 40 روزنامه موجود، حدود 600 نفر حجم کل جامعه را تشکیل می دهد. پس از برآورد حجم نمونه، با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی، تعداد موردنظر از روزنامه ها انتخاب شدند و پرسشنامه مربوط بین آنها توزیع شد. از تعداد 80 نفر نمونه انتخابی، 20 پرسشنامه باز نگشت یا ناقص بود که کنار گذاشته شد و در نهایت 60 پرسشنامه در تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفت.

ابزار جمع آوری اطلاعات

به منظور جمع آوری اطلاعات، از دو گونه پرسشنامه «بسته پاسخ» با مقیاس درجه بندی پنج گزینه ای و دو گزینه ای و چند سوال دارای گزینه های متنوع تر استفاده شد.

پرسشنامه شماره (1)، ویژه روزنامه هایی چاپی بود که نسخه الکترونیک منتشر می نمایند. در این پرسشنامه، سوال هایی گنجانده شده که یا در اثبات یک فرضیه دخیل هستند و یا به صورت مجزا، مفهومی مهم را معرفی می کنند و به صورت مجزا هم مورد بررسی قرار گرفته اند. پرسشنامه شماره (2)، مخصوص روزنامه نگاران روزنامه های پرشمار کشور بود و سوالات آن کمتر از پرسشنامه اول بود، اما تا حدودی مشابه آن بود؛ این تفاوت که به ارزیابی دیدگاه های روزنامه نگاران شاغل در روزنامه های کشور درباره روزنامه نگاری الکترونیک می پرداخت.

در هنگام تنظیم پرسشنامه و طراحی سوالات، از سوال هایی استفاده شد که حتی المقدور بیانگر شرایط واقعی و عینی موجود در کار روزنامه نگاری باشند.

در این پرسشنامه، هر سوال دارای یک مقیاس پنج درجه ای (خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم و خیلی کم) است که پاسخ دهندگان یکی از موارد را انتخاب کرده اند.

در موارد مختلف، بسته به نوع سوال و نقشی که در اثبات فرضیه دارد، گزینه ها تغییراتی بین 1 تا 5 (یا 1 تا 2 برای سوال های دو گزینه ای) اختیار کرده اند.

پرسشنامه دارای، سوال باز – سوال بسته است که با توجه به فرضیه های مورد توجه طراحی شده است.

روایی:

برای این که آزمون های این پژوهش از روایی برخوردار باشد، نکات زیر مورد توجه قرار گرفت:

سوالات پرسشنامه، متناسب با فرضیه ها و سوالات تحقیق، تدوین شد.

ر طراحی سوالات نمونه های عینی از شرایط و عوامل موثر بر روزنامه نگاری الکترونیک و سنتی که به واسطه تجربه پژوهشگر از پیش شناخته شده بود، مورد استفاده قرار گرفت.

تلاش فراوانی انجام شد که سوالات تا حد ممکن واضح و بدون ابهام باشند. بدین منظور، پرسشنامه ابتدا روی یک گروه نمونه کوچک اجرا شد و از نظرات این گروه، برای اصلاح پرسشنامه – به نحو مطلوب و به دور از ابهام استفاده شد.

پرسشنامه به چند استاد متخصص داده شد تا نکات مبهم آن برطرف شود، این اساتید به منزله داور مشخص کردند که پرسشنامه به اندازه گیری سوالات اساسی تحقیق خواهد پرداخت.

بحث و بررسی یافته های تحقیق

*نتایج فرضیه اول پژوهش:

دست اندرکاران روزنامه های الکترونیک کشور هزینه های تولید و عرضه روزنامه الکترونیک را زیاد ارزیابی نکرده اند و به عقیده درصد عمده آنها این هزینه ها در حد معمول قرار دارد. به عنوان نمونه، 5/56 درصد پاسخگویان هزینه به کارگیری پرسنل متخصص در زمینه روزنامه نگاری الکترونیک را زیاد دانسته اند، اما 5/43 درصد نیز آن را معمولی ارزیابی کرده اند. اما نکته مهم این است که 2/65 درصد این روزنامه ها، اصولا درآمدی بابت انتشار روزنامه الکترونیک دریافت نمی کنند و اکثریت قریب به اتفاق پاسخ دهندگان؛ یعنی 87درصد آنها بر این باورند که درآمدهای حاصله، هزینه ها را پوشش نمی دهد. این بدان معنی است که عمده آنها روزنامه الکترونیک خود را با صرف هزینه بدون بازگشت ارائه می کنند.

به این ترتیب، نمی توانیم بگوییم انتشار نسخه الکترونیک توسط روزنامه های چاپی سبب افزایش درآمد آنها شده است.

*نتایج فرضیه دوم پژوهش:

اکثریت روزنامه های الکترونیک کشور امکانات مناسب برای ارتباط بهینه خوانندگان با نشریه را فراهم نیاورده اند. بعلاوه، عمده خوانندگان نیز از امکانات موجود به خوبی استفاده نمی کنند و در نهایت این که اکثریت روزنامه های الکترونیک این نظرات را به میزان خیلی کم یا کم در پایگاه «وب» خود به اطلاع سایر خوانندگان می رسانند و به این ترتیب، برقراری ارتباط خوانندگان با یکدیگر را ممکن نمی سازند.

این بدان معنی است که نمی توانیم بگوییم روزنامه های الکترونیک ایران، ارتباط دو سویه مخاطبان و روزنامه ها را به شکل قابل ملاحظه ای فراهم آورده اند.

*نتایج فرضیه سوم پژوهش:

اکثر پاسخ دهندگان؛ یعنی 2/78 درصد آنان، میزان سواد انفورماتیکی خوانندگان روزنامه درکشور را به طور قابل ملاحظه ای کمتر از حد معمول می دانند.

این درحالی است که 5/56 درصد از پاسخ دهندگان، میزان آشنایی نفرات شاغل در روزنامه ها را معمولی یا بیش از آن دانسته اند و میزان سود انفورماتیکی این افراد را مشکل چندان مهمی به شمار نمی آورند. اشکالات پدید آمده در سیستم کامپیوتری روزنامه نیز، به عقیده 2/65 درصد پاسخ دهندگان کم اهمیت توصیف شده است.

روزنامه های الکترونیک از نظر تجهیزات در شرایط نسبتا نامساعدی هستند؛ چنان که به گفته روزنامه نگاران مورد بررسی در تحقیق حاضر، 9/73 درصد آنها به اندازه کافی از چنین تجهیزاتی بهره مندند.

با وجود این، اکثریت قاطع پاسخ دهندگان؛ یعنی 2/78 درصد، متخصصان موجود در زمینه روزنامه نگاری الکترونیک را ناکافی دانسته اند، از سوی دیگر 9/73 درصد پاسخ دهندگان گفته اند که به طور معمول و بیش از آن در ارتباط اینترنتی خود دچار مشکل می شوند. 6/69 درصد نیز بر این عقیده اند که ظرفیت خطوط ارتباطی (مخابراتی) کشور جوابگوی نیازهای آنان نیست.

در چنین شرایطی، مخاطبان روزنامه ها توانایی استفاده از فناوری های نوین روزنامه نگاری الکترونیک را ندارند، متخصصان روزنامه نگاری الکترونیک به اندازه کافی دردسترس نیستند و زیرساخت ارتباطی – مخابراتی کشور چنان ضعیف است که اکثریت پاسخ دهندگان از شرایط وکیفیت آن شکایت دارند. به این ترتیب، می توان گفت شرایط ارتباطی و مخابراتی موجود، مانع پیشرفت روزنامه های الکترونیک می شود.

* نتایج فرضیه چهارم پژوهش:

بیش از 90 درصد روزنامه های الکترونیک کشور از اینترنت به عنوان منبع کسب خبر به خوبی بهره می گیرند، بیشتر آنها می دانند به چه میزان مخاطب الکترونیک دارند، عمده آنها آرشیو الکترونیکی ارائه می کنند و کمتر از نیمی از آنها امکانات لازم برای ارتباط مخاطبان با روزنامه را به میزان معمول یا بیشتر فراهم آورده اند؛ اما در عین حال، اکثریت قاطع آنها از صدا و تصاویر متحرک استفاده نمی کنند، قابلیت جست و جو در آرشیو را ندارند و روزنامه را تنها یک بار در شبانه روز به هنگام می کنند، عمده آنها مکاتبات خوانندگان را در حد ناچیزی در پایگاه «وب» خود منعکس می کنند، نسخه الکترونیک را دقیقا مشابه چاپی منتشر می کند و اکثر آنها بر روی اینترنت منتشر نمی گردند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که روزنامه های الکترونیک ایران، از تمامی قابلیت های روزنامه نگاری الکترونیک به خوبی بهره نمی گیرند.

* نتایج فرضیه پنجم پژوهش:

با وجود این که اکثریت پاسخ دهندگان، روزنامه نگاری الکترونیک را امری مهم و تاثیرگذار می دانند و بر این باورند که روزنامه نگاران اینترنتی می توانند حتی بر کار روزنامه های بزرگ چاپی تاثیر بگذارند، اما اکثریت آنها جایگزینی روزنامه های چاپی با روزنامه های الکترونیک را منتفی می دانند. دلیل این موضوع را می توان در شرایط نامساعد زیرساخت ارتباطی مخابراتی کشور جست و جو کرد؛ چراکه به دلیل ضعف زیرساخت های مخابراتی و روش های ناکارآمد ارتباطات اینترنتی، اکثریت پاسخ دهندگان، ظرفیت خطوط مخابراتی کشور را ناکافی می دانند و در ارتباط اینترنتی خود نیز با مشکل مواجه هستند؛ همچنین در مورد ضعف سواد انفورماتیک جامعه مخاطبان روزنامه در ایران از عوامل دیگر بی تاثیر بودن انتشار روزنامه های اینترنتی بر روزنامه های چاپی است.

با توجه به نتایج به دست آمده، می توانیم بگوییم انتشار روزنامه های الکترونیک در ایران، حداقل در شرایط فعلی تاثیری بر شمارگان روزنامه های چاپی نداشته ا ست.

*نتایج فرضیه ششم پژوهش:

با توجه به نتایج به دست آمده، می توان گفت درصد قابل توجهی از روزنامه نگاران ایران، روزنامه نگاری الکترونیک را پدیده ای تاثیرگذار بر روزنامه نگاری ایران می دانند.

جمع بندی

در جمع بندی نتایج تحقیق، با بررسی و مقایسه آنچه به عنوان نتایج فرضیه ها به دست آمده، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

از میان روزنامه های الکترونیک کشور، 2/56 درصد از نسخه الکترونیک خود درآمدی کسب نمی کنند. 8/34 درصد باقی مانده که درآمدهایی از این راه دارند، عمده درآمد خود را از راه آگهی اینترنتی و خدمات جانبی همچون ارائه خدمات اینترنت به مخاطبان یا سایر مشتریان، طراحی صفحات وب و ... تامین می نمایند. 9/60 درصد پاسخ دهندگان هزینه عرضه و نگهداری روزنامه های الکترونیک را در حد معمولی ارزیابی کرده اند، اما در عین حال 87 درصد آنها بر این باورند که درآمدهای کسب شده از انتشار روزنامه الکترونیکی هزینه های آن را به میزان کمی جواب می دهد.

مهم ترین هزینه ای که در قیاس با هزینه های انتشار روزنامه های چاپی به میزان قابل ملاحظه ای بالا عنوان شده، هزینه بکارگیری پرسنل متخصص روزنامه نگاری الکترونیک است. به این ترتیب، انتشار نسخه الکترونیک نه تنها درآمد روزنامه ها را افزایش نمی دهد، بلکه بسیاری از روزنامه ها نسخه الکترونیک خود را با صرف هزینه بدون بازگشت منتشر می کنند.

این موضوع زمانی بیشتر آشکار می شود که دقت کنیم تمامی روزنامه های الکترونیک کشور به صورت رایگان ارائه می شوند و هیچ یک از آنها حق اشتراک دریافت نمی کنند. از سوی دیگر، از میان 7/95 درصد روزنامه های کشور که آرشیو الکترونیکی روزنامه های خود را در پایگاه «وب» روزنامه ارائه می کنند، هیچ یک برای استفاده از این آرشیو هزینه ای دریافت نمی نمایند. این بدان معنی است که حق اشتراک استفاده از آرشیو که یکی از راه های اصلی کسب درآمد روزنامه های الکترونیک است، در روزنامه های ایران وجود ندارد.

انگیزه های انتشار

یافته های به دست آمده نشان می دهد که روزنامه های کشور انتشار نسخه الکترونیک خود را با انگیزه مالی دنبال نمی کنند. انگیزه های اصلی روزنامه های کشور از انتشار نسخه الکترونیک، به ترتیب عبارتند از: بهبود کیفیت با 58 درصد، دستیابی به مخاطب بین المللی و دور دست با 44 درصد، همگامی با فناوری روز با 42 درصد و افزایش شمار مخاطبان با 28 درصد است. در میان یافته های تحقیق، کسب درآمد بیشتر با 4 درصد به عنوان کم اهمیت ترین انگیزه انتشار نسخه الکترونیک مشاهده می شود که این موضوع، یافته قبلی درباره عدم کسب درآمد از سوی روزنامه های الکترونیک ایران را تایید می کند.

بهبود کیفیت در روزنامه های الکترونیک

با مراجعه به نتایج فرضیه های 2 و 4 پژوهش، می توان دریافت که درصد عمده روزنامه های الکترونیک از صدا، فیلم و تصاویر متحرک بهره ای نمی گیرند و قابلیت جست و جو در آرشیو را نیز برا مخاطبان فراهم نیاورده اند. بعلاوه، 3/91 درصد آنها روزنامه را حتی در صورت ضرورت، بیش از یک بار در شبانه روز به هنگام خریداری نمی کنند. همچنین محتوای نسخه الکترونیک 6/69 درصد از روزنامه های الکترونیک کشور دقیقا مشابه نسخه چاپی آنهاست. با توجه به یافته های به دست آمده، تمامی این موارد بیانگر این نکته است که روزنامه های الکترونیک ایران از تمامی قابلیت های این پدیده جدید در روزنامه نگاری به خوبی بهره نمی گیرند.

دلیل این موضوع به یک نکته ظریف فنی برمی گردد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که از 23 روزنامه الکترونیک موجود، 16 روزنامه؛ یعنی 6/69 درصد آنها از قالب PDF بهره می گیرند. چنان که پیشتر ذکر شد، فایل های PDF با استفاده از نرم افزار Adobe Acrobat تهیه می شوند. به کمک این نرم افزار، روزنامه هایی که به صورت کامپیوتری صفحه بندی می شوند، در مدت چند ثانیه، فایل های PDF لازم را از روی فایل های صفحه بندی شده روزنامه ایجاد می کنند. این ساده ترین و کم هزینه ترین راه تهیه نسخه الکترونیک روزنامه است که البته باعث می شود بخش عمده قابلیت های روزنامه نگاری الکترونیک در دسترس قرار نگیرد.

روزنامه هایی که با استفاده از قالب PDF تهیه و ارائه می شوند، از قابلیت های صدا و فیلم نمی توانند بهره بگیرند، امکان جست و جو در آنها نیست و امکان تغییر محتوا (مثلا برای خلاصه کردن اخبار و سایر مطالب) را ندارند لذا قابلیت های دیگر را نیز از دست می دهند.

این روزنامه ها برای انتشار نسخه الکترونیک خود هزینه کمتری می پردازند و به همین دلیل هم قابلیت های مهمی را از دست می دهند.

این موضوع، با انگیزه اصلی روزنامه های الکترونیک که بهبود کیفیت عنوان شده تعارض دارد. چنین تضادی می تواند تا حدودی بیانگر ناآگاهی مسوولان روزنامه های الکترونیک ایران از ظرفیت های روزنامه های الکترونیک باشد.

نشر در اینترانت و اینترنت

روزنامه های ایران، عمدتا مخاطبان نسخه الکترونیک خود را روی اینترنت جست و جو می کنند؛ چراکه نزدیک به دو سوم آنها فقط روی اینترنت منتشر می گردند و روی اینترانت (شبکه داخلی مجزا) ارائه نمی شوند. به همین دلیل، تنها افرادی می توانند از نسخه الکترونیک این روزنامه ها استفاده کنند که به اینترنت دسترسی داشته باشند. در این نکته نیز البته می توان نقش هزینه را دید؛ چراکه راه اندازی یک شبکه داخلی (اینترانت) خود مستلزم پرداخت هزینه های قابل توجهی از سوی روزنامه ها است و از آنجا که عمده روزنامه ها بابت انتشار نسخه الکترونیک خود درآمدی ندارند، پرداخت چنین هزینه هایی برای آنها به مراتب مشکل تر است.

ارتباط دو سوی

به دلیل عدم استفاده صحیح از قابلیت تعاملی اینترنت، روزنامه های الکترونیک ایران نتوانسته اند ارتباط دو سویه مخاطبان و روزنامه ها را بهبود بخشند. مراجعه به نتایج فرضیه دوم تحقیق نشان می دهد که بیش از نیمی از روزنامه های الکترونیک، امکانات مناسبی برای برقراری چنین ارتباطی فراهم نیاورده اند. از سوی دیگر، 9/60 درصد از روزنامه ها گفته اند که مخاطبان از این امکانات استقبال چندانی نمی کنند و بالاخره این که 3/78 درصد روزنامه ها چنین مکاتباتی را به میزان ناچیزی در پایگاه «وب» روزنامه منعکس می کنند.

به این ترتیب، عمده روزنامه های الکترونیک کشور، از مهم ترین خصوصیت روزنامه نگاری الکترونیک که همانا برقراری ارتباط به شکل کامل آن؛ یعنی ارتباط دو سویه رسانه با مخاطب است، بی بهره اند.

این موضوع زمانی بیشتر آشکار می شود که دقت کنیم براساس آنچه در جدول 44 در صفحه 163 آمده، برخورداری از بازخورد (Feed back) مناسب یکی از کم اهمیت ترین انگیزه های انتشار نسخه الکترونیک توسط روزنامه های پرشمار ایران است.

آرشیو الکترونیکی

بعضی از قابلیت های روزنامه نگاری الکترونیک نیز در حد قابل قبولی از سوی روزنامه های الکترونیک به کار گرفته شده اند که می توان به ارائه آرشیو الکترونیکی از سوی 7/95 درصد روزنامه های الکترونیک، استفاده قابل توجه 3/91 درصد روزنامه ها از اینترنت به عنوان منبع خبری و اطلاع 2/65 درصد روزنامه ها از شمار مخاطبان نسخه الکترونیک خود اشاره کرد.

مخاطبان روزنامه های الکترونیک

شمار مخاطبان روزنامه های الکترونیک ایران، براساس جدول زیر آمده تقریبا معادل نیمی از شمارگان کل روزنامه های کشور است. این آمار نشان می دهد که روزنامه نگاری الکترونیک توانسته است شمار افراد روزنامه خوان را در حد قابل توجهی افزایش دهد. مقایسه نتیجه فوق موید این نکته است که درصد عمده روزنامه نگاران کشور، به درستی بر این باورند که انتشار نسخه الکترونیک مطبوعات در ایران، توانسته است شمار روزنامه خوان ها را افزایش دهد.

صحت این ادعا زمانی بهتر آشکار می شود که دقت کنیم براساس نتایج فرضیه پنجم، انتشار روزنامه های الکترونیک در ایران، تاثیری بر شمارگان روزنامه های چاپی ندارد. براساس نتایج به دست آمده، 3/91 درصد پاسخ دهندگان گفته اند شمارگان نسخه چاپی آنها به میزان ناچیزی کاهش یافته است. این بدان معنی است که بدون کاهش شمارگان روزنامه های چاپی، تنها در میان 9/60 درصد روزنامه های کشور، بیش از 570 هزار نفر در روز به شمار روزنامه خوان ها افزوده شده است.

پس با وجود این که روزنامه های الکترونیک ایران از قابلیت های روزنامه نگاری الکترونیک به خوبی بهره نمی گیرند، استقبال مردم از این روزنامه ها بسیار خوب است. البته زمانی که دقت کنیم 2/78 درصد پاسخ دهندگان، سواد استفاده از کامپیوتر و اینترنت مخاطبان روزنامه ها در ایران را کم دانسته اند، به نوعی تعارض برمی خوریم؛ اما این تضاد خود بیانگر یک واقعیت است و می توان از آن یک نتیجه منطقی گرفت. دلیل این موضوع، شمار بالای مخاطبان بین المللی و خارج از مرز نسخه الکترونیک روزنامه ها است که مطاله نسخه الکترونیک روزنامه ها را بهترین راه برای کسب اخبار و اطلاعات داخل کشور یافته اند؛ چراکه آنها به این ترتیب می توانند با صرف کمترین هزینه و زمان به صفحات روزنامه مورد نظر دسترسی پیدا کنند.

در واقع روزنامه های الکترونیک کشور تنها حداقلی از امکانات را به مخاطبان خود ارائه می کنند. اما همین حداقل نیز از سوی مخاطبان مورد استقبال شایان توجهی قرار گرفته است. اینجا است که می توان تصور کرد بهبود کیفیت روزنامه های الکترونیک و بهره گیری آنها از تمامی قابلیت ها، چقدر می تواند در توفیق روزنامه نگاری الکترونیک و به طور کلی بر پیشرفت مطبوعات در ایران موثر واقع شود.

تنظیم: هومن بهلولی