احکام وقف

---

وقف نهادی است که از طریق آن می توان بخش قابل توجهی از مشکلات و تنگناهای جامعه را شناخت و اموال و دارایی های افراد نیکوکار را داوطلبانه در جهت رفع آنها به کار بست. این نهاد با وجود برخورداری از قدمت زیاد آنطور که شایسته است فراگیر نشده و نقش آن در ابعاد گوناگون تا حدودی مکتوم و مستور مانده است

بسیاری از معضلاتی که در زمینه های مختلف گریبانگیر مردم جامعه است تنها به وسیله دولت و دستگاههای اجرایی قابل حل نبوده و مشارکت و معاضدت خود مردم است که معضلات را از سر راه رشد و توسعه آن جامعه بر خواهد داشت. وقف نهادی است که از طریق آن می توان بخش قابل توجهی از مشکلات و تنگناهای جامعه را شناخت و اموال و دارایی های افراد نیکوکار را داوطلبانه در جهت رفع آنها به کار بست. این نهاد با وجود برخورداری از قدمت زیاد آنطور که شایسته است فراگیر نشده و نقش آن در ابعاد گوناگون تا حدودی مکتوم و مستور مانده است.

ما در این نوشتار سعی داریم بعضی از مسائل و احکام وقف را بطور کلی بررسی کنیم:

به طور کلی بعضی از احکام وقف را می توان در موارد زیر مورد بررسی قرار داد:

1ـ اگـر كـسـى چـیـزى را وقف كند، از ملك او خارج مى شود و خود او و دیگران نـمى توانند آن را ببخشند یا بفروشند، و كسى هم از آن ملك ارث نمى برد، ولى در بعضى از موارد فروختن اشكال ندارد.

2ـ اگرشخصی ملكى را براى وقف معین كند و پیش از خواندن صیغه وقف پشیمان شود یا بمیرد، وقف درست نیست.

3ـ كسى كه مالى را وقف مى كند، باید از موقع خواندن صیغه، مال را براى همیشه وقـف كـنـد، و اگر مثلا بگوید این مال بعد ازمردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صیغه تا مـردنـش وقـف نـبـوده، صحیح نیست و نیز اگر بگوید تا ده سال وقف باشد و بعد از آن نباشد، یا بگوید تا ده سال وقف باشد، بعد، پنج سال وقف نباشد و دوباره وقف باشد، وقف صحیح نیست.

4ـ وقـف كـننده باید دارای این شرایط باشد: مكلف و عاقل و با قصد اختیار باشد و شرعا بتواند در مال خود تصرف كند، بنابر این سفیه (یعنى كسى كه مال خود را در كارهاى بیهوده مصرف مى كند) چون حق ندارد در مال خود تصرف نماید، اگر چیزى را وقف كند صحیح نیست.

5ـ وقف کننده اگر مالى را براى بچه اى كه در شكم مادر است و هنوز به دنیا نیامده وقف كند، صـحـت آن مـحـل اشـكـال و لازم اسـت رعایت احتیاط نمایند، ولى اگر براى اشخاصى كه فعلا مـوجـودنـد و بـعـد از آنها براى كسانى كه بعدا به دنیا مى آیند وقف نماید، اگرچه در موقعى كه وقف محقق مى شود در شكم مادر هم نباشند، مثلا چیزى را بر اولاد خود وقف كند كه بعد از آنان وقف نوه هاى او باشد و هر دسته اى بعد از دسته دیگر از وقف استفاده كنند، صحیح است.

6ـ وقف کننده اگر چیزى را بر خودش وقف كند مثل آنكه دكانى را وقف كند كه عایدى آن را بعد از مـرگ او خرج مقبره اش نمایند، صحیح نیست، ولى اگر مثلا مالى را بر فقرا وقف كند و خودش فقیر شود، مى تواند از منافع وقف استفاده نماید.

7ـ وقف کننده اگـر براى چیزى كه وقف كرده متولى معین كند، باید مطابق قرارداد او رفتار نمایند، و اگر معین نكند، چنانچه بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد و آنها بالغ بـاشـنـد، اخـتیار با خود آنان است، و اگر بالغ نباشند اختیار با ولى ایشان است، و براى استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نیست.

8ـ وقف کننده اگر ملكى را مثلا بر فقرا یا سادات وقف كند، یا وقف كند كه منافع آن به مصرف خیرات برسد، در صورتى كه براى آن ملك متولى معین نكرده باشد، اختیار آن با حاكم شرع است.

9ـ وقف کننده اگر ملكى را بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اى بعد از طـبـقـه دیـگـر از آن اسـتـفاده كنند، چنانچه متولى وقف آن را اجاره دهد و بمیرد، اجاره باطل نـمـى شـود، ولـى اگـر مـتولى نداشته باشد و یك طبقه از كسانى كه ملك بر آنها وقف شده، آن را اجـاره دهـنـد و در بین مدت اجاره بمیرند، چنانچه طبقه بعدى آن اجاره را امضاء نكنند، اجاره بـاطل مى شود. و در صورتى كه مستأجر مال الاجاره تمام مدت را داده باشد، مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان مى گیرد.

10ـ اگر ملك وقف خراب شود از وقف بودن بیرون نمى رود مگر آنكه عنوانى را قصد كـرده بـاشـد كه آن عنوان از بین برود، مثل اینكه باغ را براى تنزه وقف كرده باشد كه اگر آن باغ خراب شود وقف باطل و به ورثه برمى گردد.

11ـ ملكى كه مقدارى از آن وقف است و مقدارى از آن وقف نیست اگر تقسیم نشده باشد، حاكم شرع یا متولى مى تواند با نظر خبره، سهم وقف را جدا كند.

12ـ اگـر مـتولى وقف خیانت كند و عایدات آن را به مصرفى كه معین شده نرساند، حـاكـم شـرع امـینى را به او ضمیمه مى نماید كه مانع از خیانتش گردد، و در صورتى كه ممكن نباشد مى تواند به جاى او متولى امینى معین نماید.

13ـ اگر ملكى را براى تعمیر مسجدى وقف نمایند، چنانچه آن مسجد احتیاج به تعمیر نـدارد و انتظار هم نمى رود كه تا مدتى احتیاج به تعمیر پیدا كند، مى توانند عایدات آن ملك را به مصرف مسجدى كه احتیاج به تعمیر دارد برسانند.

14ـ وقف کننده اگر ملكى را وقف كند كه عایدى آن را خرج تعمیر مسجد نمایند و به امام جماعت و به كسى كه در آن به مسجد اذان مى گوید بدهند، در صورتى كه بدانند یا اطمینان داشته باشند كه براى هر یك چه مقدار معین كرده، باید همان طور مصرف كنند. و اگر یقین یا اطمینان نداشته بـاشـنـد، باید اول مسجد را تعمیر كنند، و اگر چیزى زیاد آمد، بین امام جماعت و كسى كه اذان مـى گـوید به طور مناسب قسمت نمایند، و بهتر آن است كه این دو نفر در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.

منابع:

ترجمه تفسیر المیزان، ج‏2، ص 587

سایت طهور کتب ـ کتابخانه طهور

سایت راسخون