یک آفت خطرناک و ویروسی زبانی

تلفن هایی که می توانیم در عرض چند ثانیه سر و تهش را به هم بیاوریم ساعتی کشش می دهیم و یاوه می بافیم، چت می کنیم ، ایمیل می زنیم، پیامک می فرستیم و.... به سبک های مدرن تر هم باز بیهوده می گوییم. بیایید با هم صحبتی در این زمینه داشته باشیم که این بیهوده گویی چیست که دست از سر ما بر نمی دارد ؟!

تعریف بیهوده گویى

مقصود از بیهوده گویى ، به زبان آوردن سخنى است که فایده مجاز و مشروع دنیایى یا آخرتى ، مادى یا معنوى و عقلایى یا شرعى نداشته باشد. سخن گفتن از آن چه براى گوینده بهره اى ندارد، بیهوده گویى است که از آن به شهوت کلام نیز تعبیر شده است ؛ البته بى فایده بودن سخن براى گوینده ، به معناى بى ارزش بودن آن براى همگان نیست . چه بسا سخنانى که براى برخى بى فایده ، و براى دیگران سودمند و مفید است ؛ از این رو مفید بودن را مى توان امرى نسبى به شمار آورد؛ اگر چه ممکن است برخى سخنان ، براى همگان بى فایده باشد.

اقسام بیهوده گویى

1 - سخن گفتن درباره موضوع بى فایده

2 - سخن اضافى (فضول کلام)

سخن بیش از اندازه لازم و کافى - اگر چه درباره موضوعى سودمند هم باشد، از اقسام کلام بى فایده به شمار مى رود؛ البته روشن است که مقصود از آن ، توضیح یا تکرارى که جهت درک بهتر ارائه مى شود نیست ؛ زیرا به چنین تکرارى نیاز بوده از آن استفاده مى شود.

3 - سخن نابجا

نابجایى سخن ، گاه از عدم تناسب سخن با مخاطب پدید مى آید ، و گاه از نبود تناسب زمانى ، مکانى و...مخاطب حاصل مى شود.

پرسش بى فایده را هم مى توان از اقسام کلام بیهوده به شمار آورد که در این قسم نیز گاه از امرى بى فایده ، پرسیده مى شود، هر چقدر ما بپرسیم طرف مقابل هم ناچار است پاسخ دهد و در این صورت نه تنها خود در ورطه بیهوده گویی افتاده ایم که دیگری را هم به اجبار وارد کرده و در گناهش شریک می شویم.

نکوهش بیهوده گویى از دید شرع

عمر، سرمایه اصلى بشر است که به تندى سپرى مى شود و راهى براى بازگشت آن نیست . روایات موجود در این زمینه ، اهمیت پرهیز از سخن بیهوده را نمایان مى سازد. رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) در حدیث طولانى معراج مى فرماید: (دیدم ) که دوزخ ، هفت در داشت و بر هر درى سه جمله نوشته شده بود. بر در پنجم نوشته بودند:

«...و لا تکثر منطقک فیما لا یعنیک فتسقط من رحمه الله ...» (1) ؛  و در آن چه بیهوده است ، بسیار سخن نگو که از رحمت خدا ساقط مى شوى .

به ابوذر غفارى (ره) فرمود:

«الا اعلمک بعمل خفیف على البد ثقیل فى المیزان ؟ قلت : بلى یا رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) . قال : هو الصمت و حسن الخلق و ترک ما لا یعنیک»  (2) ؛

آیا عملى آسان و سبک براى بدن ، و سنگین و پر بها در میزان اعمال به تو بیاموزم ؟ عرض کردم : آرى ، اى رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) حضرت فرمود: خاموشى و خوش خلقى و ترک کار بیهوده .

در جاى دیگر نیز مى فرماید: «من راءى موضع کلامه من عمله قل کلامه الا فیما یعنیه» (3) ؛ هر کس کلام خود را جزئى از عمل خویش بداند، سخن او کم مى شود، مگر در مواردى که براى او فایده دارد.

امام على (علیه السلام) یکى از صفات مۆمنان را دورى از سخن بى فایده بر مى شمرد و از گزافه گویان اظهار شگفتى مى کند:«عجبت لمن یتکلم بما لا ینفعه فى دنیاه و لا یکتب له اجره فى أخرته» (4) ؛ در شگفتم از کسى که سخنى مى گوید که در دنیا سودى ندارد و در آخرت اجرى نخواهد داشت .

سخن اضافى - اگر چه درباره امرى مفید هم باشد - نکوهیده است ؛ زیرا اضافه آن بیهوده است و فایده اى به بار نمى آورد.

امیر مۆ منان على (علیه السلام ) فرموده است :

«شر ما شغل به المرء وقته الفضول »(5) ؛ بدترین چیزى که آدمى وقت خود را به آن سرگرم مى کند، کارهاى زیادى است (که شامل سخن زیادى هم مى شود.)

سخن نابجا، اگر چه درباره موضوعى مفید باشد، نکوهیده است ؛ زیرا افزون بر آن که فایده اى ندارد، چه بسا کاستى شخص گوینده را نیز در پى داشته است .

سیدالشهدا حضرت حسین (علیه السلام ) به ابن عباس فرمود:

«اى فرزند عباس ! هرگز از آن چه بى فایده است ، سخن مگو؛ چرا که من از وزر براى تو مى ترسم و هرگز از آن چه مفید است ، سخن نگو تا هنگامى که جایگاهى مناسب براى سخنت ببینى . چه بسا گوینده اى که به حق سخن گوید (اما در جایگاه نامناسبش )؛ پس بر او عیب گرفته مى شود.» (6)

امام صادق (علیه السلام ) نیز در گفتارى مانند همین مى فرماید:

«...و بسیارى از سخنان مفید را ترک کن تا براى آن ها جایگاهى مناسب بیابى . چه بسا گوینده بحقى که در جایگاه نامناسب سخن مى گوید و در سختى قرار گرفته ، نابود مى شود.» (7)

پرسش بى فایده هم امرى نکوهیده است ؛ چنان که یکى از اصحاب امام صادق (علیه السلام ) نقل مى کند نزد امام بودیم که آسمان رعدى زد.

حضرت فرمود:

سبحان من یسبح له الرعد بحمده والملائکه من خیفته فقال له ابو بصیر جعلت فداک ان للرعد کلاما فقال : یا ابا محمد سل عما یعنیک ودع ما لا یعنیک (8) ؛ پاک و منزه است کسى که رعد به ستایش او، و فرشتگان از ترس او تسبیح مى گویند. ابو بصیر عرض کرد: فداى تو شوم . آیا رعد هم سخن دارد؛ امام فرمود: اى ابا محمد! از چیزى که به کارت مى آید بپرس و آن چه را به کارت نیاید، رها کن .

پی نوشت ها :

1- محدث نورى : مستدرک الوسائل ، ج 13، ص 126، ح 14972.

2- ورام بن ابى فراس : مجموعه ورام ، ج 1، ص 107.

3- کلینى : کافى ، ج 2، ص 116، ح 19.

4- آمدى : غررالحکم ، ص 214، ح 4176.

5- آمدى : غرر الحکم ، ص 476، ح 10931.

6- دیلمى : اعلام الدین ، ص 145.

7- محدث نورى : مستدرک الوسائل ، ج 9، ص 27، ح 10115.

 فرآوری : محمدی                

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منبع : خلاق الهى ،جلد چهارم ، آفات زبان ، استاد آیت الله مجتبى تهرانى (ره)