اهرام جیزه

معماری مصری در دوران پادشاهی کهن

برجسته ترین نمونه های این گونه اهرام در دوره ی سلسله چهارم با تکمیل اهرام سه گانه و معروف جیزه به اوج خود رسید. این اهرام در آغاز پوسته ای از "سنگ خوش تراش" داشتند که جز در نزدیکی های راس هرم خفرع تماما از میان رفته است. راس هر هرم نیز با لایه ای از طلا پوشانده شده بود. این سه هرم از لحاظ مقیاس و در برخی جزئیات با یکدیگر متفاوتند اما مشخصات پایه ای آن ها مانند هم است. در این اهرام اتاقک تدفین به جای آنکه همانند معابد پلکانی ادوار قبل، مانند معبد شاه زوسر، در زیر سطح زمین باشد نزدیک به مرکز هرم واقع شده است. این جانمایی، تلاشی بیهوده برای حفاظت از اتاقک در برابر سارقان بود.

هرم خوفو ظاهرا با نام "رع" (خدای آفتاب) و "پدر " فرعون  شناخته می شد و به احتمال قوی آرامگاه خورشید نیز بود. بر طبق یک نظریه ی جدید، چگونگی جانمایی این سه هرم به آرایش سه ستاره ی صورت فلکی "جبار" شباهت دارد که با نام "اوزیریس" شناخته می شدند. یکی از این به اصطلاح "نورگیر"ها در اتاقک تاریک پادشاه واقع در هرم خوفو رو به ستارگان قطبی شمال قرار داشت که همیشه قابل روئیت است؛ نورگیر بعدی ، در روزگار باستان با صورت فلکی جبار در یک امتداد قرار می گرفت که در آسمان جنوبی پس از گذشت نزدیک به دو ماه قابل روئیت می شد ( مکان صورت فلکی جبار از آن زمان به بعد تغییر یافته است). بدین ترتیب ، نورگیر مذکور نقش نوعی "دریچه نجات" را ایفا می کرد و به فرعون امکان می داد به جایگاه خود همچون یک ستاره در فضای کیهانی دست پیدا کند. یک نورگیر پنهان دیگر دراتاقک مخصوص ملکه با ستاره ی "ایسیس" (الاهه طبیعت) در یک امتداد قرار می گرفت. گویا از این نورگیر در آئین بارورسازی و زایش دوباره ی مذکور در کتاب مردگان مصری استفاده می شده است. این اظهار نظر، با آن که هنوز جای بحث و بررسی دارد، موقتی است زیرا به حل بسیاری از معماهای گیج کننده اهرام از لحاظ کیهان شناسی مصری که فرعون را با هوروس برابر می دانست یاری می رساند.

چندین هرم کوچک تر و انبوهی از مصطبه (سکو) برای خانواده ی سلطنتی و ماموران عالی رتبه دور تا دور این سه هرم بزرگ ساخته شده اند. ناحیه ی تدفینی و یکپارچه ی پادشاه زوسر جای خود را به یک جانمایی یا آرایش ساده داده است. در مجاورت هر یک از اهرام بزرگ در سمت خاور، یک معبد مخصوص آئین تدفین وجود دارد که جسد  فرعون را برای مومیایی کردن و انجام آخرین آئین های مذهبی بدانجا می آوردند. از این جا گذرگاهی سنگفرش به معبد دوم که در سطحی پایین تر به فاصله ی تقریبی 530 متر در دره ی رود نیل قرار دارد کشیده شده است. این جانمایی جدید نماینده ی آخرین گام در تکامل حکومت پادشاهی در مصر به شمار می رود.

از لحاظ جسمی و آئینی بین فرعون و رود نیل که طغیان های سالانه اش مایه ی حیات است و آهنگ موزون خود را حتی در مصر روزگار ما حفظ کرده است ارتباط برقرار می کند و فرعون را به نظام جاودانگی کائنات وصل می کند.

در کنار معبد میان دره ای خفرع، پیکره ی ابوالهول مصری قرار دارد که در دل توده ی سنگ طبیعی کنده کاری شده بود ، این پیکره به احتمال قوی، نمادی خوف انگیزتر از هرم ها برای نشان دادن مقام خدایی پادشاه است. سر پادشاه که تنه ی یک شیر برآمده است تا ارتفاع تقریبی 20 متر بالا می رود و به احتمال زیاد خطوط سیمای خفرع روزگاری در آن جلب نظر می کرده است. آسیب دیدن آن در دوره ی اسلامی، برخی دیگر از جزئیات چهره را از میان برده است و بخش های بالایی سر پیکره نیز امروزه در جای خود نیستتند. علی رغم محل نصب ابوالهول ، چهره ی این پیکره به احتمال بسیار زیاد نه چهره ی خفرع بلکه چهره ی خوفو است. این پیکره را می توان پیکره ی نگهبانی غول پیکر در هیات شیر-خدا دانست.

اهرام جیزه بازتاب اوج قدرت فراعنه به شمار می روند . پس از پایان سلسه چهارم (کمتر از دو دهه بعد) دیگر تلاشی در جهت تکرار آنها به عمل نیامد، اما ساخت هرم هایی با ابعاد بسیار کوچک تر هم چنان ادامه یافت.

جهانیان همواره از مشاهده ی ابعاد عظیم این اهرام بزرگ و مهارت فنی به کار رفته در ساخت آن ها ابزار شگفتی کرده اند. طراحی و ساخت این اهرام نیازمند مهارتی خارق العاده و آشنایی با علم پیشرفته هندسه بوده که در آن زمان از عجایب روزگار محسوب می شده است.

جنسن، هـ. و، تاریخ هنر جهان، انتشارات مازیار