ای خدا ! چرا امتحان می شویم؟
ابتلاء و امتحان انسان یك سنت ثابت و استثناء ناپذیر الهی است و خداوند همه انسانها را در همه زمانها میآزماید. از این رو پیامبران و اولیای الهی نه تنها از این قانون مستثنی نیستند، كه آزمونشان سختتر است. زیرا خداوند كسانی را كه به او نزدیكاند و او به آنان محبت میورزد، سختتر امتحان میكند.(1) بیاییم به اسرار امتحان الهی نظری بیفکنیم.
از مجموع آیات و روایات مربوط به ابتلاء چنین بر می‌آید كه خداوند به منظور اموری چند انسان را به میدانهای سخت امتحان میكشاند. در اینجا به اختصار به این موارد اشاره میكنیم:
1- تربیت و تكامل انسان قانون و سنت دائمی پروردگار بر آن است كه برای شكوفا كردن استعدادهای نهفته و به فعلیت رساندن آنها و در نتیجه پرورش بندگان، آنان را میآزماید. یعنی همانگونه كه فولاد را برای استحكام بیشتر در كوره میگدازند تا آبدیده گردد، آدمی را در كوره حوادث سخت، پرورش میدهند تا مقاوم شود.
امتحان انسان به سختیها وسیلهای است برای تكمیل و تهذیب بیشتر نفس انسان و خالص شدن گوهر وجودی او. سختیها و مشكلات روح را ورزش میدهند و نیرومند میسازند. بارور شدن وجود آدمی جز در صحنه گرفتاریها حاصل نمیگردد
اگر محنتها و رنجها نباشند، بشر تباه میگردد، خداوند میفرماید: لَقَد خَلَقْنا إِلانسانَ فی كبدٍ(بلد/ 4)، یعنی: انسان را در رنج و سختی آفریدیم. آدمی باید مشقتها را تحمل كند و سختیها را بر دوش كشد تا هستی لایق خود را بیابد. سختیها و شدائد تازیانه تكامل همه موجودات و بالاخص انساناند.
امام علی (علیه السلام) در نامهای كه به عثمان بن حنیف فرماندار بصره نوشتهاند، میفرماید كه : در ناز و نعمت زیستن و از سختیها دوری گزیدن موجب ناتوانی میگردد و زندگی در شرایط دشوار، آدمی را نیرومند و چابك میسازد و جوهر هستی او را آبدیده و توانا میگرداند، در قسمتی از آن نامه آمده است: «درخت بیابانی چوبش سختتر است و درختهای سبز و خرم پوستشان نازكتر و گیاهان بیابانی شعله آتششان افروختهتر و بادوامتر است.»(2)
قرآن كریم به این انگیزه در امتحان خداوند تصریح میكند و میفرماید: وَ لِیَبْتلیَ اللّهُ ما فی صُدرِوكم وَ لِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِكُم و اللّهُ علیمٌ بِذاتِ الصُّدورِ(... و تا خداوند آنچه را كه در سینههای شماست بیازماید و آنچه در دلهای شماست، مصفا سازد و خداوند از آنچه كه در سینهها است آگاه است)(آل عمران / 154)
2- بازشناسی نیكوكار از بدكار یكی دیگر از حكمتهای امتحان خداوند، بازشناسی مۆمنان از منافقان و پاكان از ناپاكان است. خداوند می فرماید: ما كانَ اللّهُ لِیَذَرَ المۆمنینَ علی ما اَنتم عَلَیْه حتّی یَمیزالخَبیثَ من الطیّبِ...(خدا مۆمنان را بر این حال كه هستید وا نمیگذارد بلكه با امتحان، بد سرشت را از پاك طینت جدا میكند)(آل عمران / 179)
قرآن کریم شدائد و مشكلات دنیوی را عامل تنبیه و تأدیب امتهای پیشین میداند و میفرماید: و لَقَد أرسَلنا الی أُمَمٍ من قبلِكَ فاخذناهُم بالبَأساءِ والضَّرآِ لعلّهم یَتَضرَّعون(ما به سوی امتهایی كه پیش از تو بودند پیامبرانی فرستادیم و آنان را به سختی و رنج در افكندیم تا شاید متضرع شوند). همچنین خداوند فرعون را به منظور تأدیب به قحطی و خشكسالی دچار نموده است
قرآن كریم در موضعی دیگر فلسفه امتحان را بازشناسی نیكوكاران از بدكاران میداند و می فرماید: هو الّذی خَلَقَ السمواتِ وَالأرضَ فی ستَّة أیّامٍ و كانَ عرشُه علی الماءِ لِیَبْلُوَكم أَیُّكم أحسنُ عَمَلاً...(اوست كه آسمانها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید كه كدامیك نیكوكارترید»(هود/ 7)
بنابر این مطابق آیات و روایات مورد بحث، امتحان و آزمایش خداوند به منظور بازشناسی و جدا ساختن نیكوكار از بدكار، فرمانبر از گردنكش، مۆمن از منافق، پاك از پلید، مجاهد از قاعد، خالص از ناخالص، شكیبا از ناشكیبا صورت میپذیرد و حكمت خداوندی اقتضاء دارد كه چنین آزمونی به عمل آید تا صفوف از همدیگر ممتاز شوند.
3- پاک ساختن دل ها خداوند مۆمنان را میآزماید تا آنان را پاك كند و غبار هواهای نفسانی را از قلوبشان بزداید. او میفرماید: ... و لِیَبْتَلِیَ اللّهُ ما فی صُدورِ كم و لِیُمحِّصَ ما فی قلوبِكم و اللّهُ علیم بذاتِ الصُدور(تا خداوند آنچه را در سینههای شماست بیازماید و آنچه را در قلبهای شما است پاك و خالص گرداند و خداوند به اسرار سینهها آگاه است)(آل عمران/ 154)
كردارهای ناشایست در روح و روان انسان اثر می‌گذارد و فطرت پاك او را آلوده میسازد. قرآن كریم در این زمینه میفرماید: كَلاّ بَلْ رانَ علی قُلوبهم ما كانوا یَكسِبون(بلكه آنچه بدست میآورند بر قلبهایشان زنگ زده است)(مطفقین/14) همچنانكه آهن زنگ زده در كوره آتش پاك میشود، خداوند زنگار ناخالصیهای قلب و جان انسان را در كوره حوادث و مشكلات پاكیزه میگرداند. بدین سان خداوند بندهای را كه دوست دارد به منظور تخلیص از ناپاكیها، در دریایی از شداید و مشكلات غوطهور میسازد، امام كاظم (علیه السلام) میفرماید: «خداوند در خوشی، نعمت تفضل و در سختی، نعمت پاك شدن میبخشد.»(3)
4- ظهور اعمال و افعال مقیاس پاداش و كیفر خداوند تنها صفات درونی افراد نیست، بلكه تا صفات نیك و بد انسان ظاهر نشود، نمی توان كسی را به جهت صفات درونی به كیفر رساند و یا پاداش داد و این صفات از طریق افعال و اعمال انسان آشكار میگردد. بدین قرار، ظهور اعمال و افعال بدون اینكه آدمی در بوته آزمون قرار گیرد، امكانپذیر نخواهد بود. پس خداوند انسان را آزمایش میكند تا افعال و اعمال او پدیدار شود و بر اساس آن سزاوار كیفر و یا پاداش گردد.
قرآن کریم شدائد و مشكلات دنیوی را عامل تنبیه و تأدیب امتهای پیشین میداند و میفرماید: و لَقَد أرسَلنا الی أُمَمٍ من قبلِكَ فاخذناهُم بالبَأساءِ والضَّرآِ لعلّهم یَتَضرَّعون(ما به سوی امتهایی كه پیش از تو بودند پیامبرانی فرستادیم و آنان را به سختی و رنج در افكندیم تا شاید متضرع شوند)(انعام/42))همچنین خداوند فرعون را به منظور تأدیب به قحطی و خشكسالی دچار نموده است.(اعراف/ 130)
از بیان این آیات چنین استنباط میشود كه این امتها و این افراد قابلیت اصلاح داشتهاند و در نتیجه خداوند به قصد اصلاح و هدایت، آنان را تنبیه و تأدیب می فرماید.
امام رضا(علیه السلام) فرمود: «بیماری برای مۆمن مایه تطهیر و رحمت است و برای كافر عذاب و لعنت، و بیماری همواره گریبانگیر مۆمن است تا آن كه دیگر هیچ گناهی در وجود او باقی نماند.»(4)
این آزمایشها، به تنبیه و سرزنش پدر یا آموزگاری ماند كه نیتی جز ممانعت از تكرار گناه، و در نهایت صلاح و هدایت كودك ندارد.
اگر آرام‌آرام نمازهایمان به نماز اوّل وقت مبدّل شد، نمازی که تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ؛ است، بر ما اثر می‌گذارد و ما را از گناه باز می‌دارد. همین که آدم نمازش را اوّل وقت می‌خواند یا نمی‌خواند، امتحان بزرگی است. مۆمن به رضای پروردگار می‌اندیشد و پروردگار، نماز اوّل وقت را دوست دارد. امام رضا(علیه السلام) می‌فرمایند: همیشه نماز خود را اوّل وقت بخوان
امتحان‌های الهی جدّی هستند
خداوند برای تربیت و پرورش جان انسانها دو برنامه تشریعی و تكوینی دارد و در هر دو برنامه شدائد و سختیها را گنجانیده است. در برنامه تشریعی، عبادات را فرض كرده است و در برنامه تكوینی به منظور امتحان افراد و در نهایت، پرورش و تكامل آنها، مصائب را قرار داده است. روزه، نماز، حج، جهاد و انفاق شدائدی است كه با تكالیف ایجاد گردیدهاند و صبر و استقامت در انجام آنها موجب تكمیل نفوس و پرورش استعدادهای عالی انسانی است. از سوی دیگر، گرسنگی، ترس، تلفات جانی و مالی شدایدی است كه در تكوین پدید آورده است و به طور قهری انسان را در بر میگیرد و مایه تربیت و پرورش اوست.
باید وقتی زمینه غضب و شهوت پیش می‌آید، خود را نگه داریم. مگر تقوا چیست؟
تقوا از ماده (وقی-یقی) به معنای خود نگهداری و صیانت است . انسان باید بتواند خود را نگه دارد؛ به عنوان مثال از صحنه‌هایی که بسیار دیدنی امّا حرام است، باید چشم‌پوشی کند. برخی از صداها به قدری کریه است که اگر فردی نخواهد آن را گوش دهد، کار مهمّی انجام نداده است؛ مانند صدای برخی از حیوانات؛ امّا گاهی هم صدا زیبا، ولی حرام است. در اینجا گوش ندادن به صدا، هنر است و ارزش دارد. اگر به ما بگویند کسی نذر کرده که هفتاد هزار تومان به شما بدهد، خوشحال می‌شویم، امّا گاه برای اینکه هفتاد هزار تومان خمس ندهیم، به هر حیله‌ای متوّسل می‌شویم، مۆمن این‌گونه نیست و در همه جا در اندیشه رضایت پروردگار است.
اگر آرام‌آرام نمازهایمان به نماز اوّل وقت مبدّل شد، نمازی که تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ (عنکبوت/ آیه 45)؛ است، بر ما اثر می‌گذارد و ما را از گناه باز می‌دارد. همین که آدم نمازش را اوّل وقت می‌خواند یا نمی‌خواند، امتحان بزرگی است. مۆمن به رضای پروردگار می‌اندیشد و پروردگار، نماز اوّل وقت را دوست دارد. امام رضا(علیه‌‌السلام) می‌فرمایند: همیشه نماز خود را اوّل وقت بخوان.(5)
پی نوشت:
1- بحارالانوار، ج 78، ص 194.
2- نهج البلاغه، نامه 45.
3- بحارالانوار، ج 75، ص 243.
4- همان، ج 78، ص 193.
5- همان، ج80، ص 21.
فرآوری: فاطمه سرفرازی
بخش قرآن تبیان
منبع :
برگرفته از مقاله حكمت آزمون های الهی در قرآن به نگارش مجتبی بیگلری دریافت شده از سایت كتابخانه دیجیتال موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (علیهم السلام)
