تبیان، دستیار زندگی
ابتلاء و امتحان انسان یك سنت ثابت و استثناء ناپذیر الهی است و خداوند همه انسانها را در همه زمانها می‏آزماید. از این رو پیامبران و اولیای الهی نه تنها از این قانون مستثنی نیستند، كه آزمونشان سخت‏تر است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

ای خدا ! چرا امتحان می شویم؟


ابتلاء و امتحان انسان یك سنت ثابت و استثناء ناپذیر الهی است و خداوند همه انسانها را در همه زمانها می‏آزماید. از این رو پیامبران و اولیای الهی نه تنها از این قانون مستثنی نیستند، كه آزمونشان سخت‏تر است. زیرا خداوند كسانی را كه به او نزدیك‏اند و او به آنان محبت می‏ورزد، سخت‏تر امتحان می‏كند.(1) بیاییم  به اسرار امتحان الهی نظری بیفکنیم.


امتحان

از مجموع آیات و روایات مربوط به ابتلاء چنین بر می‏آید كه خداوند به منظور اموری چند انسان را به میدان‏های سخت امتحان می‏كشاند. در اینجا به اختصار به این موارد اشاره می‏كنیم:

1- تربیت و تكامل انسان قانون و سنت دائمی پروردگار بر آن است كه برای شكوفا كردن استعدادهای نهفته و به فعلیت رساندن آنها و در نتیجه پرورش بندگان، آنان را می‏آزماید. یعنی همانگونه كه فولاد را برای استحكام بیشتر در كوره می‏گدازند تا آبدیده گردد، آدمی را در كوره حوادث سخت، پرورش می‏دهند تا مقاوم شود.

امتحان انسان به سختی‏ها وسیله‏ای است برای تكمیل و تهذیب بیشتر نفس انسان و خالص شدن گوهر وجودی او. سختی‏ها و مشكلات روح را ورزش می‏دهند و نیرومند می‏سازند. بارور شدن وجود آدمی جز در صحنه گرفتاری‏ها حاصل نمی‏گردد

اگر محنت‏ها و رنج‏ها نباشند، بشر تباه می‏گردد، خداوند می‏فرماید: لَقَد خَلَقْنا إِلانسانَ فی كبدٍ(بلد/ 4)، یعنی: انسان را در رنج و سختی آفریدیم. آدمی باید مشقت‏ها را تحمل كند و سختی‏ها را بر دوش كشد تا هستی لایق خود را بیابد. سختی‏ها و شدائد تازیانه تكامل همه موجودات و بالاخص انسان‏اند.

امام علی (علیه السلام) در نامه‏ای كه به عثمان بن حنیف فرماندار بصره نوشته‏اند، می‏فرماید كه : در ناز و نعمت زیستن و از سختی‏ها دوری گزیدن موجب ناتوانی می‏گردد و زندگی در شرایط دشوار، آدمی را نیرومند و چابك می‏سازد و جوهر هستی او را آبدیده و توانا می‏گرداند، در قسمتی از آن نامه آمده است: «درخت بیابانی چوبش سخت‏تر است و درخت‏های سبز و خرم پوستشان نازكتر و گیاهان بیابانی شعله آتششان افروخته‏تر و بادوام‏تر است.»(2)

قرآن كریم به این انگیزه در امتحان خداوند تصریح می‏كند و می‏فرماید: وَ لِیَبْتلیَ اللّه‏ُ ما فی صُدرِوكم وَ لِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِكُم و اللّه‏ُ علیمٌ بِذاتِ الصُّدورِ(... و تا خداوند آنچه را كه در سینه‏های شماست بیازماید و آنچه در دلهای شماست، مصفا سازد و خداوند از آنچه كه در سینه‏ها است آگاه است)(آل عمران / 154)

2- بازشناسی نیكوكار از بدكار یكی دیگر از حكمت‏های امتحان خداوند، بازشناسی مۆمنان از منافقان و پاكان از ناپاكان است. خداوند می فرماید: ما كانَ اللّه‏ُ لِیَذَرَ المۆمنینَ علی ما اَنتم عَلَیْه حتّی یَمیزالخَبیثَ من الطیّبِ...(خدا مۆمنان را بر این حال كه هستید وا نمی‏گذارد بلكه با امتحان، بد سرشت را از پاك طینت جدا می‏كند)(آل عمران / 179)

قرآن کریم شدائد و مشكلات دنیوی را عامل تنبیه و تأدیب امت‏های پیشین می‏داند و می‏فرماید: و لَقَد أرسَلنا الی أُمَمٍ من قبلِكَ فاخذناهُم بالبَأساءِ والضَّرآِ لعلّهم یَتَضرَّعون(ما به سوی امتهایی كه پیش از تو بودند پیامبرانی فرستادیم و آنان را به سختی و رنج در افكندیم تا شاید متضرع شوند). همچنین خداوند فرعون را به منظور تأدیب به قحطی و خشكسالی دچار نموده است

قرآن كریم در موضعی دیگر فلسفه امتحان را بازشناسی نیكوكاران از بدكاران می‏داند و می فرماید: هو الّذی خَلَقَ السمواتِ وَالأرضَ فی ستَّة أیّامٍ و كانَ عرشُه علی الماءِ لِیَبْلُوَكم أَیُّكم أحسنُ عَمَلاً...(اوست كه آسمانها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید كه كدامیك نیكوكارترید»(هود/ 7)

بنابر این مطابق آیات و روایات مورد بحث، امتحان و آزمایش خداوند به منظور بازشناسی و جدا ساختن نیكوكار از بدكار، فرمانبر از گردنكش، مۆمن از منافق، پاك از پلید، مجاهد از قاعد، خالص از ناخالص، شكیبا از ناشكیبا صورت می‏پذیرد و حكمت خداوندی اقتضاء دارد كه چنین آزمونی به عمل آید تا صفوف از همدیگر ممتاز شوند.

3- پاک ساختن دل ها خداوند مۆمنان را می‏آزماید تا آنان را پاك كند و غبار هواهای نفسانی را از قلوبشان بزداید. او می‏فرماید: ... و لِیَبْتَلِیَ اللّه‏ُ ما فی صُدورِ كم و لِیُمحِّصَ ما فی قلوبِكم و اللّه‏ُ علیم بذاتِ الصُدور(تا خداوند آنچه را در سینه‏های شماست بیازماید و آنچه را در قلبهای شما است پاك و خالص گرداند و خداوند به اسرار سینه‏ها آگاه است)(آل عمران/ 154)

كردارهای ناشایست در روح و روان انسان اثر می‏گذارد و فطرت پاك او را آلوده می‏سازد. قرآن كریم در این زمینه می‏فرماید: كَلاّ بَلْ رانَ علی قُلوبهم ما كانوا یَكسِبون(بلكه آنچه بدست می‏آورند بر قلبهایشان زنگ زده است)(مطفقین/14) همچنان‏كه آهن زنگ زده در كوره آتش پاك می‏شود، خداوند زنگار ناخالصی‏های قلب و جان انسان را در كوره حوادث و مشكلات پاكیزه می‏گرداند. بدین سان خداوند بنده‏ای را كه دوست دارد به منظور تخلیص از ناپاكی‏ها، در دریایی از شداید و مشكلات غوطه‏ور می‏سازد، امام كاظم (علیه السلام) می‏فرماید: «خداوند در خوشی، نعمت تفضل و در سختی، نعمت پاك شدن می‏بخشد.»(3)

نامه اعمال

4- ظهور اعمال و افعال مقیاس پاداش و كیفر خداوند تنها صفات درونی افراد نیست، بلكه تا صفات نیك و بد انسان ظاهر نشود، نمی توان كسی را به جهت صفات درونی به كیفر رساند و یا پاداش داد و این صفات از طریق افعال و اعمال انسان آشكار می‏گردد. بدین قرار، ظهور اعمال و افعال بدون اینكه آدمی در بوته آزمون قرار گیرد، امكان‏پذیر نخواهد بود. پس خداوند انسان را آزمایش می‏كند تا افعال و اعمال او پدیدار شود و بر اساس آن سزاوار كیفر و یا پاداش گردد.

قرآن کریم شدائد و مشكلات دنیوی را عامل تنبیه و تأدیب امت‏های پیشین می‏داند و می‏فرماید: و لَقَد أرسَلنا الی أُمَمٍ من قبلِكَ فاخذناهُم بالبَأساءِ والضَّرآِ لعلّهم یَتَضرَّعون(ما به سوی امتهایی كه پیش از تو بودند پیامبرانی فرستادیم و آنان را به سختی و رنج در افكندیم تا شاید متضرع شوند)(انعام/42))همچنین خداوند فرعون را به منظور تأدیب به قحطی و خشكسالی دچار نموده است.(اعراف/ 130)

از بیان این آیات چنین استنباط می‏شود كه این امتها و این افراد قابلیت اصلاح داشته‏اند و در نتیجه خداوند به قصد اصلاح و هدایت، آنان را تنبیه و تأدیب می فرماید.

امام رضا(علیه السلام) فرمود: «بیماری برای مۆمن مایه تطهیر و رحمت است و برای كافر عذاب و لعنت، و بیماری همواره گریبانگیر مۆمن است تا آن كه دیگر هیچ گناهی در وجود او باقی نماند.»(4)

این آزمایش‏ها، به تنبیه و سرزنش پدر یا آموزگاری ماند كه نیتی جز ممانعت از تكرار گناه، و در نهایت صلاح و هدایت كودك ندارد.

اگر آرام‌آرام نمازهایمان به نماز اوّل وقت مبدّل شد، نمازی که تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ؛ است، بر ما اثر می‌گذارد و ما را از گناه باز می‌دارد. همین که آدم نمازش را اوّل وقت می‌خواند یا نمی‌خواند، امتحان بزرگی است. مۆمن به رضای پروردگار می‌اندیشد و پروردگار، نماز اوّل وقت را دوست دارد. امام رضا(علیه السلام) می‌فرمایند: همیشه نماز خود را اوّل وقت بخوان

امتحان‌های الهی جدّی هستند

خداوند برای تربیت و پرورش جان انسان‏ها دو برنامه تشریعی و تكوینی دارد و در هر دو برنامه شدائد و سختی‏ها را گنجانیده است. در برنامه تشریعی، عبادات را فرض كرده است و در برنامه تكوینی به منظور امتحان افراد و در نهایت، پرورش و تكامل آنها، مصائب را قرار داده است. روزه، نماز، حج، جهاد و انفاق شدائدی است كه با تكالیف ایجاد گردیده‏اند و صبر و استقامت در انجام آنها موجب تكمیل نفوس و پرورش استعدادهای عالی انسانی است. از سوی دیگر، گرسنگی، ترس، تلفات جانی و مالی شدایدی است كه در تكوین پدید آورده است و به طور قهری انسان را در بر می‏گیرد و مایه تربیت و پرورش اوست.

باید وقتی زمینه غضب و شهوت پیش می‌آید، خود را نگه داریم. مگر تقوا چیست؟

تقوا از ماده (وقی-یقی) به معنای خود نگهداری و صیانت است . انسان باید بتواند خود را نگه دارد؛ به عنوان مثال از صحنه‌هایی که بسیار دیدنی امّا حرام است، باید چشم‌پوشی کند. برخی از صداها به قدری کریه است که اگر فردی نخواهد آن را گوش دهد، کار مهمّی انجام نداده است؛ مانند صدای برخی از حیوانات؛ امّا گاهی هم صدا زیبا، ولی حرام است. در اینجا گوش ندادن به صدا، هنر است و ارزش دارد. اگر به ما بگویند کسی نذر کرده که هفتاد هزار تومان به شما بدهد، خوشحال می‌شویم، امّا گاه برای اینکه هفتاد هزار تومان خمس ندهیم، به هر حیله‌ای متوّسل می‌شویم، مۆمن این‌گونه نیست و در همه جا در اندیشه رضایت پروردگار است.

اگر آرام‌آرام نمازهایمان به نماز اوّل وقت مبدّل شد، نمازی که تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ (عنکبوت/ آیه 45)؛ است، بر ما اثر می‌گذارد و ما را از گناه باز می‌دارد. همین که آدم نمازش را اوّل وقت می‌خواند یا نمی‌خواند، امتحان بزرگی است. مۆمن به رضای پروردگار می‌اندیشد و پروردگار، نماز اوّل وقت را دوست دارد. امام رضا(علیه‌‌السلام) می‌فرمایند: همیشه نماز خود را اوّل وقت بخوان.(5)

پی نوشت:

1- بحارالانوار، ج 78، ص 194.

2- نهج البلاغه، نامه 45.

3- بحارالانوار، ج 75، ص 243.

4- همان، ج 78، ص 193.

5- همان، ج80، ص 21.

فرآوری: فاطمه سرفرازی

بخش قرآن تبیان       


منبع :

برگرفته از مقاله حكمت آزمون های الهی در قرآن به نگارش مجتبی بیگلری دریافت شده از سایت كتابخانه دیجیتال موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (علیهم السلام)