تبیان، دستیار زندگی
سلطان محمد عراقی، نگارگر ایرانی، از برجسته ترین استادان و بنیانگذاران مکتب دوم تبریز به شمار می آید. در این مقاله به تحلیل مشهورترین اثر وی در شاهنامه تهماسبی یا شاهنامه هوتون خواهیم پرداخت.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سلطان محمد و شاهنامه هوتون


سلطان محمد عراقی، نگارگر ایرانی، از برجسته ترین استادان و بنیانگذاران مکتب دوم تبریز به شمار می آید. در این مقاله به تحلیل مشهورترین اثر وی در شاهنامه تهماسبی یا شاهنامه هوتون خواهیم پرداخت.

سلطان محمد و شاهنامه هوتون

نسخه ی شاهنامه شاه تهماسبی پیشتر در مجموعه ی "بارون ادموند دو روچلید" در پاریس بود و بعدها از کتابخانه ی "آرتور هوتون" پسر سر درآورد. هوتون 78تابلو از 258 تابلوی آن را به موزه ی هنری متروپلیتن نیویورک اهدا کرد .

کاتب این شاهنامه معلوم نیست و به احتمال زیاد کار آن در سال 928هـ.ق به فرمان شاه اسماعیل شروع شده تا به فرزندش تهماسب میرزا اهدا شود. کار این شاهنامه تا دهه ی 1530م/ 936هـ.ق یا پس از آن ادامه یافته است.

سلطان محمد با بهره گیری از دستاوردهای کارگاههای درباری ترکمان و تیموریان به سبک شخصی، ابتکاری و شاعرانه ای رسید. او ار لحاظ قدرت تخیل و مهارت در ترکیب بندی های بغرنج ، تجسم حالتهای تصنعی ، هماهنگی جسورانه ی رنگها و ریزه کاریهای سنجیده ، در میان سایر استادان تبریز یگانه بود و به همین دلیل وی در دوره ای از زندگی هنری اش ، سرپرست کتابخانه ی شاهی بود و طبع آثار تولیدی در این کتابخانه را در زیر نظر داشت.

وی شاگرد بهزاد هراتی بود و میراث وی را به ارث برد، آن را ارتقا و به اوج رسانید. اسلوب خاصی را در بازنمایی کوه ها به کار می برد و گاه صخره ها را به صورت آدمیان و حیوانات در می آورد.

دربسیاری از آثارش طنز و جد را به هم می آمیخت و در برخی آثار نیز بینشی عرفانی را در تصاویر می گنجاند.

در این مقاله نگاره هایی از سلطان محمد که رقم اوست و یا منسوب به او را با استفاده از توصیفات "کری ولش" در کتاب شاهنامه هوتون (نیویرک، 1981) شرح می دهیم.

مجلس دربار کیومرث

یکی از زیباترین و پرکارترین مجالس این شاهنامه به این صحنه تعلق گرفته است. مجلس به رنگ های طلای، سبز، سفید و بنفش است، آسمان ، طیفی از رنگ های آبی تیره، سرخ، زمردین، زرد گوگردی، نارنجی، ثهوه ای و شنگرفی مایل به طلایی دارد. توده های ابر درهم فشرده ی خاکستری ، سبز ، سرخ و بنفش در سفیدی محاط شده ؛ انبوه درختان سبز که در محاصره رنگ های زرد و سبز جای گرفته و زیستگاه میمون های قهوه ای بازیگوش از حاشیه ی فوقانی بیرون زده است. دیگر درختان که زیبایی شگفت انگیزی دارند به شکوفه های سرخ، سفید و صورتی نشسته اند و کوه مخروطی شکل ناهمواری که رگه رگه است در میان مجلس جای دارد.

در سمت راست و چپ، طیف رنگ های بنفش، سرخ، آبی، زمردین، قهوه ای، نارنجی، زردگوگردی، سفید  و طلایی همراه با تصاویری انسانی و حیوانی سر برآورده اند که براستی چشم را بازی می دهد.

سلطان محمد با بهره گیری از دستاوردهای کارگاههای درباری ترکمان و تیموریان به سبک شخصی، ابتکاری و شاعرانه ای رسید. او ار لحاظ قدرت تخیل و مهارت در ترکیب بندی های بغرنج ، تجسم حالتهای تصنعی ، هماهنگی جسورانه ی رنگها و ریزه کاریهای سنجیده ، در میان سایر استادان تبریز یگانه بود و به همین دلیل وی در دوره ای از زندگی هنری اش ، سرپرست کتابخانه ی شاهی بود و طبع آثار تولیدی در این کتابخانه را در زیر نظر داشت.

آبشار کوچک نقره فام از جانب چپ به میان باغی جاری است و صحن ، پرده ی رنگینی است از آب زلال نقه گون، علف های سبز سیر و شاخ و برگ سبز روشن و درختان و گل ها که زیستگاه یک جفت شیر زنجفیلی رنگ است.

در صحنه ی مقدم مجلس ، برجستگی صخره مانندی است با رنگ آمیزی  کوه که رنگ نارنجی آن قوی تر است. این منطقه ی صخره ای زیستگاه خرس ها قهوه ای ، روباه های خرمایی، گوزنو یک پلنگ سفید است.

کیومرث قبایی از خز قهوه ای مایل به عسلی بر ردایی از پوست پلنگ به تن و کمربندی از خز قهوه ای تیره به کمر و تاجی به رنگهای آبی و سیاه و طلایی بر سر دارد.

سیامک در جانب راست او قبایی از پوست پلنگ و ردایی از خز قهوه ای مایل به عسلی و تاجی از پوست پلنگ با حاشیه ی خزدوزی شده بر سر دارد.

هوشنگ در منتهی الیه زاویه چپ مجلس با قبایی از پوست قاقم و ردایی به رنگ قهوه ای مایل به عسلی و تاجی به رنگ سیاه و طلایی نشسته است.

درباریان و خادمان در حلقه ای بیضوی شکل کیومرث را در میان دارند. همه جامه هایی از پوست پلنگ به تن دارند که به همان صورت جامه ی سلطنتی و ملک خزدار است.

کودکان از سمت چپ و راست از فراز صخره به پایین سرک کشیده اند و جامه اهی هم سان در بردارند و به یکسان آراسته شده اند . به طور کلی می توان گفت کیفیت مجلس در حد عالی است.

 سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

سیمای سلطان محمد/ یعقوب آژند

دایره المعارف روئین پاکباز