مرجعیت شیعه و پاسداری از هویت ملی

هویت در لغت به آنچه سبب شناسایی و تمایز یک فرد از فرد دیگر می‌گردد گفته می‌شود. مفهوم «هویت ملّی» از نیاز انسان به شناختن و شناخته شدن سرچشمه می‌گیرد که هم واجد وضعیت و حالت مشترک و مشابه و هم دارای استمرار تاریخی و کثرت است.(1)

با این وصف، هویت ملّی مقوله‌ای فرهنگی است. همان‌گونه‌که فرهنگ مجموعه‌ای از ارزش‌ها، مذهب، سنّت‌ها، آداب و رسوم و همچنین میراث و تاریخ مشترکی است که طی زمان از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود هویت نیز به معنی جهان‌بینی، ایدئولوژی، اعتقادات، ارزش‌ها و هنجارهایی است که با شخصیت فرهنگی انسان‌ها آمیخته است و سبب شناخته شدن، متمایز گردیدن و متمایز کردن فرد از دیگران یا افراد یک جامعه از جوامع دیگر می‌شود.(2)

با رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران توسط شاه اسماعیل صفوی، دوران حیات جدید ایران با هویت مذهبی ملّی مشخص، در کنار مرزهای امپراتوری سنّی‌مذهب عثمانی آغاز ‌گردید.

از این پس، علما، به عنوان نواب عام امام غایب(ع)، در حیات سیاسی و اجتماعی و هویت ملّی و ایرانی مردم سهم بسزایی یافتند؛ به عبارت بهتر و دقیق‌تر، حافظان حدود و ثغور مرزهای سیاسی، اجتماعی و ارزشی کیان ایران اسلامی گردیدند.(3)

 با بررسی وظایفی که مراجع شیعه داشته‌اند، می‌توان به سهم آنها در حفظ و نگهبانی هویت ملّی پی برد. به تعبیر حامد الگار «در عین حال که تقلید اساس غایی مرجعیت مجتهد را فراهم می‌کند این مرجعیت در وظایف گوناگون به منصه ظهور می‌رسد»(4)

اولین تجلی حضور مهم علما از منظر دفاع از هویت ایرانی را در جنگ‌های نابرابر روسیه علیه ایران شاهدیم. دومین حضور مۆثر علما در محافظت از استقلال کشور در قضیه واگذاری امتیاز توتون و تنباکو بود.(5)

در نهضت عدالتخواهی مشروطیت نیز، مهم‌ترین سهم را علما و مراجع مقیم تهران، شهرستان‌ها و عتبات عالیات داشتند(6)

مواردی که در فوق برشمرده شد از مصادیق مُهم هویت و غیرت دینی مردم ایران به حساب می‌آید که ارتباط تنگاتنگی با وظایف علما و مراجع تقلید در جامعه دارد. در حقیقت عرق ملی و غیرت ایرانی در جایی جلوه‌گر می‌شود كه هویت ایرانی در تعرض هویت بیگانگان قرار می‌گیرد.(7)

و علما در این عرصه از هیچ کوششی فروگذار نکرده اند.حرکت‌هایی که علما در اعتراض به اقدامات ضد اسلامی رضاشاه در تبریز،اصفهان و مشهد انجام دادند در حقیقت عکس‌العمل ایشان نسبت به تعرض به هویت اصیل ایرانی، یعنی هویت مذهبی، بود.(8)

 حجاب، ضمن‌آنکه جنبه اسلامی دارد، در ایران قبل از اسلام هم وجود داشته است، ازاین‌رو اقدام رضاشاه در کشف حجاب تعرض و تهاجم به این ارزش مذهبی و ایرانی بود.

همچنین نهضت ملّی شدن نفت، که با پیشگامی نیروهای مذهبی به راه افتاده بود، با کنار گذاشته شدن نیروهای مذهبی و در رأس آنها آیت‌الله کاشانی آماده شکست و اضمحلال گردید.

در نهضت ملّی به خوبی مشخص گردید علقه‌های ملّی و تکیه بر آنها، هر چقدر هم مقبول باشد، هیچگاه توانایی بسیج نمودن توده مردم مسلمان در عرصه اجتماعی و سیاسی را ندارد.(9)

پس از آن قیام 15 خرداد سال 1342، در عین اینکه قیامی اسلامی و مذهبی در اعتراض به دستگیری امام خمینی(ره) بود، تجلی هویت ملّی و دینی ایرانی نیز به شمار می‌رفت.

 اقدام مهم و در خور ستایش دفاع مرجعیت شیعه از هویت ایرانی در قضیه تصویب «لایحه مصونیت قضایی مستشاران نظامی امریکا» در ایران به وقوع پیوست.

تصویب این لایحه، که نقض هویت ایرانی و حاکمیت ملّی و یادآور قرارداد ننگین ترکمانچای بود، با عکس‌العمل قاطع و صریح امام خمینی(ره) و مراجع مواجه گردید.

امام‌خمینی که خود نماد و سمبل هویت ملّت ایران است از هویت ملّی چنین دفاع نموده است: «سایر ممالک خیال می‌کنند که ملّت ایران است؛ این ملّت ایران است که این‌قدر خودش را پست کرده است، نمی‌دانند این دولت ایران است؛ این مجلس ایران است، این مجلسی است که ارتباط به ملّت ندارد…»

 مخاطب ایشان در این سخنرانی تمامی ملّت ایران بود: «ای ارتش ایران من اعلام خطر می‌کنم. ای سیاسیون ایران من اعلام خطر می‌کنم. ای بازرگانان ایران من اعلام خطر می‌کنم، ای علمای ایران، ای مراجع اسلام، من اعلام خطر می‌کنم… معلوم می‌شود برای ما خواب دیده‌اند. از این بدتر چه خواهند کرد؟»(10)

در یک جمع بندی کلی می توان گفت، آنچه در بررسی نقش و جایگاه مرجعیت شیعه در تاریخ معاصر ایران آشکار می‌شود آن است که عُلما و مراجع، به عنوان مدافعان هویت ایرانی، پیشگام نهضت‌ها و حرکت‌ها بوده و در صورت تعرض به مبانی آن به مبارزه برخاسته‌اند.

پی نوشت‏ها:

1.    یحیی فوزی تویسرکانی، امام خمینی(ره) و هویت ملی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384

2.    عماد افروغ، هویت ایرانی، تهران: نشر بقعه، 1380

3.    رحیم نیک بخت، هویت و مرجعیت، ، زمانه ، فروردین و اردیبهشت 1387 ،شماره 67 و 68،ص62

4.    حامد الگار، دین و دولت در ایران، نقش عُلما در دوره‌ی قاجار، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران: انتشارات توس، چ 2، 1369، ص 34

5.    شیخ حسن اصفهانی کربلایی، تاریخ خانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، به کوشش رسول جعفریان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382

6.    روح‌الله حسینیان، تجربه مشروطیت، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385

7.    حسین آبادیان، ایران؛ از سقوط مشروطه تا كودتای سوم اسفند، تهران، مۆسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1385.

8.    داود امینی، چالش‌های روحانیت با رضاشاه، تهران: نشر سپاس، 1382

9.    روح‌الله حسینیان، بازخوانی نهضت ملی نفت، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، فصل چهارم، انزوای نیروهای مذهبی و کودتای 28 مرداد

10. امام خمینی، صحیفه امام ، ج 1، تهران: مۆسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌(ره)، 1378، صص 423 ــ 415

منابع:

صحیفه امام

تهیه و فرآوری: عبداله فربود، گروه حوزه علمیه تبیان