«مصطفی اسماعیل» به روایت روزنامه الشرق قطر

شخصیت «مصطفی اسماعیل» در جهان اسلام آن‌قدر برجسته و شناخته شده است كه در اقصی نقاط دنیا به مناسبت‌های مختلف، قلم صاحبنظران مطالب گوناگونی را درباره این شخصیت عظیم به رشته تحریر در آورده است، گزارش زیر روایت روزنامه الشرق قطر از «مصطفی اسماعیل»، قاری بزرگ جهان اسلام است.

«مصطفی اسماعیل» را می‌توان یكی از اركان چهارگانه فن نو در تلاوت قرآن كریم در مصر به حساب آورد كه سه ركن دیگر آن عبارت بودند از بزرگانی چون «محمد رفعت»، «عبدالفتاح شعشاعی» و «ابوالعینین شعیشع»، اما «محمد عبدالوهاب» موسیقی‌دان بزرگ مصری، نام قاری دیگری را به این جمع می‌افزاید، كسی كه روزگار به او فرصت نداد تا به شهرت برسد، كسی كه استاد «عبدالباسط محمد عبدالصمد» نزد او شاگردی كرد، یعنی استاد «محمد الراضی».

استاد مصطفی اسماعیل در سال 1905 در روستای «میت غزال» از توابع طنطا در كشور مصر به دنیا آمد، روستای میت غزال به بركت این جوان كه حلقه جدیدی در امتداد زنجیره طولانی قاریان برجسته كشور مصر بود درخشید، شروع كار این استاد متبحر در فن تلاوت قرآن كریم مثل دیگران از مكتبخانه بود، خواندن و نوشتن را در آن‌جا فراگرفت، بعد به قاهره رفت و در محضر درس استاد بزرگ «محمد رفعت» شاگردی كرد و تمامی رموز و فنون تلاوت قرآن وی را آموخت.

مصطفی اسماعیل سپس وارد دانشگاه الازهر و مشغول به خواندن علوم قرآنی شد، همچنین مانند بعضی از استادان پیشین فن قرائت، نواختن آلات موسیقی از جمله كمان و قانون را آموخت تا گوشه‌های دستگاه‌ها و نغمه‌ها را در شیوه تلاوت منحصر به فردش كامل كند و پس از كسب مقدماتی درباره فنون بارز تلاوت، اندكی پس از ظهور استاد «ابوالعینین شعیشع» به عنوان چهره‌ای شاخص در هنر تلاوت قرآن كریم شناخته شد.

شاخص‌های فنی سبک مصطفی اسماعیل در تلاوت قرآن

از مزایای مهمّی كه استاد «مصطفی اسماعیل» در فن تلاوت داشت، تسلط عجیب وی بر الحان گوناگون به ویژه الحان حزن‌انگیز در تلاوتش بود، آن هم نه حزن‌ كمرنگ و پنهان، بلكه حزنی آشكار و شفاف كه باعث برانگیختگی عواطف انسانی می‌شود.

از ویژگی‌های سبك تلاوت این استاد این بود كه توانست مانند استاد «ابوالعینین شعیشع»، هنرمند برجسته‌ای در وارد كردن مقامات بدیع در فن تلاوت قرآن كریم باشد، او دستگاه‌هایی چون «حجازكار»، «حجاز دیوان»، «صبا»، «رست»، «عجم» و «نهاوند» را در تلاوت قرآن به كار برد و در وارد كردن این مقامات از خطی نموداری پیروی كرد كه در آن تأكید بر عدم امكان جدایی بین تلاوت و مقامات است.

شاخص‌های صوتی مصطفی اسماعیل

گستره صوتی استاد مصطفی اسماعیل به بیش از دو «اُكتاو» صدا یعنی 16 پرده صوتی می‌رسد و نقطه ضعف او در عدم توانایی در اجرا خوب پرده‌های بم است كه با ملاحظه گذرایی در هر كدام از تلاوتهایش می‌توان دریافت كه از پرده‌های بالا آغاز می‌كند و وقتی می‌خواهد از پرده پایینی شروع كند، «بسم الله الرحمن الرحیم» بریده بریده به گوش می‌رسد، زیرا پرده‌ای را می‌خواهد بخواند كه در صدایش وجود ندارد، لذا به گونه‌ای به خطای شنیداری شنونده پناه می‌برد مثل خطای دید بیننده در سراب و این یكی از نكات قابل نقدی است كه به صاحب چنین صوت با ارزشی وارد است.

پیشرفت و شهرت خیره‌كننده استاد مصطفی اسماعیل در تلاوت قرآن بعد از اختراع میكروفون در سال 1932 میلادی به اوج خود رسید و پیشرفت تكنولوژی انتقال صدا، به صدای او كمك كرد تا كمبود موجود در صدای این استاد جبران شود.

استاد مصطفی اسماعیل مهارت و توانایی فوق‌العاده‌ای در تدبر آیات قرآن از طریق نطق صحیح مخارج حروف و مهارت در گنجاندن عناصر تصویری در فن قرائت داشت، وی در تلاوتش یك‌بار به روایت «حفص» می‌خواند و بار دیگر به روایت «ورش» و در همه قرائت‌هایی كه از آیات قرآن داشت تلاوت‌هایش از نوآوری، قالب مشخص، مهارت و تلاوت بر پایه اصول فنی دقیق بود، امّا با این حال از نقد متعصّبان در امان نبود، چرا كه او را به تندروی‌های ذوقی در فن تلاوت متّهم می‌كردند، زیرا اساس تلاوت او شیوه ترجیح نغمه بر اصول تلاوت بود.

البته پاسخ استاد مصطفی اسماعیل نیز به این اتهام این بود كه خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد و برای این‌كه قرآن را به شیوه‌ای خوشایند به گوش‌ها برسانیم باید از تاكتیك نغمه‌ها و دستگاه‌های موسیقی بهره بگیریم تا جنبه زیبایی در هنر تلاوت همراه با ارزش صوتی و آهنگین متناسب شأن معانی بلند قرآن با روحی منقطع و خاشع، ظاهر شود.

مصطفی اسماعیل؛ طلایه‌دار قاریان متقدم فن تلاوت

استاد مصطفی اسماعیل به طور كامل جای خالی استاد «محمد رفعت» و استاد «عبدالفتاح شعشاعی» را پر كرد و صدای استاد «ابوالعینین شعیشع» را در انزوا قرار داد و به‌عنوان شیخ قراء مصر انتخاب شد و شهرتش همه جهان را پر كرد، این استاد بارها به بغداد رفت و بزرگترین اثری كه تلویزیون بغداد از صدای او دارد، تلاوتی است كه در كاظمین اجرا كرد و برای همه یادآور تلاوت‌های نفیس شعشاعی و شعیشع بود.

استاد مصطفی اسماعیل تنها كسی است كه سوره بقره را در عالی‌ترین و بالاترین سطح تلاوت كرده و حتی یك بار هم سوره نمل را خواند، امّا وقتی یكی از دوستانش از او خواست دوباره آن را با همان زیبایی و كمال هنری تلاوت كند، عذر خواست و گفت شاید نتوانم آن حد و درجه‌ای را كه در اولین قرائتم به آن رسیدم ادا كنم.

ارتباط مصطفی اسماعیل و موسیقیدانان بزرگ مصر

مصطفی اسماعیل با «محمد عبدالوهاب» موسیقی‌دان بزرگ مصر دوستی نزدیك و ارتباط تنگاتنگی داشت، از موسیقی‌دانان دیگری كه با استاد مصطفی اسماعیل ارتباط‌ نزدیكی داشتند یكی «فرید الأطرش» بود كه وقتی می‌خواست سرود زیبای اسلامیش با عنوان «علیك صلاة الله و سلامه» را آهنگسازی كند، به استاد مصطفی اسماعیل مراجعه كرد و از او پرسید: در كدام پرده از مقام «بیات» می‌توان توقف كرد، همان‌گونه كه در تلاوت قرآن هنگام وقف از آن استفاده می‌شود؟ و دیگری «ریاض سنباطی» بود كه در آهنگسازی سروده‌های دینی «سلوا قلبی»، «نهج البرده» و «ولد الهدی» از تجربه استاد مصطفی اسماعیل استفاده‌های بسیاری كرد.

شبکه تخصصی قرآن تبیان

ترجمه از سید جاسم موسوی

منبع:

روزنامه الشرق قطر، چاپ مورخه 27 رمضان ‌المبارك 1418 هجری قمری مطابق با 25 ژانویه 1998 میلادی