عامل مهم در ترازوی سنجش اعمال
در روز قیامت، همه اعمال انسان را- هر چند اندک باشد- می سنجند، اگر عمل نیک باشد به انسان پاداش می دهند و اگر عمل زشتی باشد کیفر آن را به انسان می چشانند.
در این ترازو، آنچه که کفّه اعمال نیک انسان ها را سنگین می کند و باعث نجات می شود، اخلاق خوب است، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«ما یُوضَعُ فی میزانِ امریء یَوم القیامَةِ أفضلُ مِن حُسنِ الخُلقِ»[ کافی، ج2، ص99، باب حسن الخلق و بحار الانوار، ج68، ص 374.]؛ چیزی در روز قیامت در ترازوی سنجش اعمال انسان برتر از حسن خلق نمی نهند.
الّذین ینفقون فى السراء و الضراء و الكاظمین الغیظ و العافین عن النّاس و اللّه یحب المحسنین (134) آل عمران.
آنهائى كه از مال خود به فقرا در حال وسعت و تنگدستى انفاق كنند و خشم و غضب فرو نشانند و از بدى مردم درگذرند (چنین مردمى نیكوكارند) و خدا دوستدار نیكوكاران است.
خطبه شعبانیه:
أیها الناسُ، مَن حَسّنَ مِنکم فی هذا الشّهرِ خُلقُه کان له جَوازاً علی الصّراطِ یومَ تَزِلُّ فیه الأقدامُ،
اى مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه، نیکو سازد، براى او وسیله عبور از صراط خواهد بود، در آن روز که گامها بر صراط مىلغزد.
معناشناسی حسن خلق
حسن خلق، به معنای نرم خویی، پاکیزه گفتاری، گشادهرویی و منش زیبا و با دیگران پاکیزه برخورد کردن است. (جامع السعادات ج 1 ص 306) بنابراین آن چه در خوی نیکوی انسان موثر است، صفات نیک و پسندیده است که به شکل عادت و منش درآمده است و جزو ذات و یا ذاتیات انسان شده است. بنابراین اگر انسانی به چیزی علم حصولی داشت و آن را نیک و پسندیده دانست ولی در خود به صورت عادت بروز نداد به عنوان صاحب خوی نیکو و خلق حسن شناخته نمی شود.
حسن اخلاق یا مکارم الاخلاق؟
امام صادق علیه السلام میفرمایند: همانا خداوند متعال مکارم اخلاق را به پیامبران اختصاص داد. پس کسی که مکارم اخلاق در او هست. خدا را بر این نعمت بزرگ باید ستایش کند و کسی که مکارم اخلاق ندارد، به درگاه خداوند تضرع نماید و از او درخواست نماید، به آن حضرت گفته شد: مکارم اخلاق چیست؟ فرمود: مکارم اخلاق عبارت است از: پاکدامنی، قناعت، صبر، شکر، حلم، حیا، سخاوت، شجاعت، غیرت، راستگویی، نیکوکاری، ادای امانت، یقین، حسن اخلاق و جوانمردی.[تحف العقول ص 380]
در این روایت، حسن خلق از مصادیق، مکارم اخلاق به شمار آمده و نهایت بزرگواری و انسانیت انسان می باشد.
تعریف حسن خلق از امام صادق علیه السلام: تلین جناحک و تطیب کلامک و تلقی اخاک ببشر حسن، با دیگران نرم خوی باشی سخنت را (از کلمات زشت) پاکیزه گردانی. و در مواجهه با برادرانت گشاده روی باشی.
وقتی انسانی به همگان سلام میکند و با چهره گشاده برخورد میکند، مورد توجه دیگران قرار گرفته و دشمنیها تبدیل به دوستی ها میگردد. مردمان مانند زنبور دور عسل وجودی وی میگردند و جذب او می شوند. گرایش عموم به این دسته از افراد نشان میدهد که تا چه اندازه نیک خویی میتواند در جذب دوست و دشمن تأثیرگذار باشد
عوامل پیدایش نیک خویی
از آن جا که انسان در درون خود به صورت طبیعت اولیه هر دو دسته از صفات نیک و پسندیده را دارا می باشد و میتواند آن را از قوه به فعلیت درآورد، برای فعلیت درآوردن هر دسته از این صفات، نیازمند بستر، زمینه و عواملی است.
در آیات قرآنی به عواملی که زمینه بروز نیک خویی میگردد اشاره شده است که در این جا به برخی از آن ها اشاره میشود.
عامل نخستی که قرآن از آن یاد میکند مسئله رحمت الهی است. (آل عمران آیه 159) حال مسئله این است که چگونه ما می توانیم رحمت الهی را به سوی خود جلب کنیم تا با این رحمت بتوانیم به نیک خوئی دست یابیم؟
بیگمان برای دسترسی به رحمت الهی نیازمند شناخت درست از خدا به عنوان آفریدگار هستیم. انسانی که شناخت درستی از خدا نداشته باشد نمیتواند رحمت او را به سوی خود جلب کند و به گونهای عمل میکند که سکنجبین صفرا میافزاید و عاملی که به عنوان جلب رحمت به کار بردهایم تبدیل به جلب نقمت و دوری از خداوندگار میگردد.
از این رو شناخت خدا، هدف خلقت، پروردگاری وی، شناخت معاد و پیامبران و پیامبری و عمل بر پایه آموزههای وحیانی به معنای عامل جلب رحمت اوست تا اینگونه در کنف هدایت الهی قرار گرفته و راه کمالی را زیر نظر او و بر پایه آموزههای وحیانی طی کنیم و منش و خلق نیکو را به دست آوریم.
بر این اساس وقتی سخن از جلب رحمت به عنوان عامل اساسی برای نیک خویی گفته شده است دربردارنده همه این معانی و مفاهیم است. هرگاه این گونه عمل کردیم چنان که پیامبر(صلی الله علیه وآله) به عنوان سرمشق عمل کرده و این راه را پیموده است می توانیم امیدوار شویم که از عنایت و رحمت خاص الهی برخوردار شده و به نیک خویی دست یابیم. (آل عمران آیه 159)
تأکید بسیار قرآن بر مسائل و مباحث اجتماعی از آن رو صورت می گیرد که موجب شکلگیری کامل شخصیت انسان در اجتماع و جامعه میشود؛ از این رو کسانی که میکوشند با دوری از اجتماع و عزلتنشینی به کمال دست یابند بیراهه میروند؛ زیرا بخش بسیاری از کمالات و شخصیت جامع انسان در اجتماع و در کشاکش مسایل و مشکلات اجتماعی تحقق مییابد. برپایه این نگرش است که قرآن معاشرت با دیگران و حسن خلق در برخوردهای اجتماعی را به عنوان بستر و عاملی برای رسیدن به منش و خوی نیک برمیشمارد و از مۆمنان میخواهد که این شیوه را برای رسیدن به کمال طی کنند. (فصلت آیه34و35 و مۆمنون آیه96 و قصص آیه 54)
یكی از مهمترین كارهایی كه در این زمینه باید تمرین كرد برخورد شاد است. سلام و احوالپرسى توأم با تبسم، دست دادن و گاهی كه فاصله ها زیاد می شود، معانقه همراه با صمیمیت و احترام، اولین فن موثر ارتباطى، به منظور تمرین خوش اخلاق بودن و همچنین جلب محبت دیگران است. اولین لحظه ملاقات از اهمیت فوقالعادهاى برخوردار است، به نحوى كه موفقیت یا شكست در امر دوستیابى به آن بستگى دارد.
در فرهنگ دینى ما، نسبت به سلام كردن، مصافحه و تبسم، احترام، محبت و ابراز علاقه قلبى سفارش و اهتمام فراوان شده است.
عدى بن حاتم مىگوید: وارد مدینه شدم. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) مرا شناخت از جاى خود برخاست و دست مرا گرفت و به خانه خود برد... من از فروتنى وى غرق حیرت شدم و از اخلاق پسندیده و ملكات فاضله، و از احترام فوق العادهاى كه نسبت به تمام افراد قائل بود دریافتم كه وى فرد عادى، و فرمانرواى معمولى نیست.
حتّى وقتى كه عمیقاً غمگین و ناراحت هستید، سعی كنید خود را شاد نشان دهید و تبسم نمایید. چنان كه امام على (علیه السلام) در توصیف مۆمن مىفرماید: شادى مۆمن در چهره او، واندوه وى در دلش پنهان است. (المۆمن بِشره فى وجهه، و حزنه فى قلبه)
شناخت خدا، هدف خلقت، پروردگاری وی، شناخت معاد و پیامبران و پیامبری و عمل بر پایه آموزههای وحیانی به معنای عامل جلب رحمت اوست تا اینگونه در کنف هدایت الهی قرار گرفته و راه کمالی را زیر نظر او و بر پایه آموزههای وحیانی طی کنیم و منش و خلق نیکو را به دست آوریم
آثار حسن خلق
رعایت حسن خلق با مۆمنان (حجر آیه88) و رعایت خوش خلقی در گفتار و برخوردها حتی نسبت به کافران و مشرکان (مۆمنون آیه 96) (فصلت آیه34 و 35 و اسراء آیه53) رعایت حال ناتوانان (عبس آیه1 تا 11) از عوامل و زمینه های ایجاد کننده نیک خویی در انسان و گسترش آن به عنوان یک منش انسانی نسبت به همگان است.
مۆمن می بایست در نیک خویی به آن جایی برسد که مظهر خوش خلقی و نیک خویی در میان بشر به شمار آید و همگان از آن بهره مند گردند. (اسراء آیه53)
آثار فردی و اجتماعی دستیابی به نیک خویی تا بدان حد است که می توان با نگاهی به اطراف پیرامون خود آنها را بعینه مشاهده کرد. بسیار دیده شده است که کسانی که دارای نیکخوئی و خلق خوش بوده اند در کارهایشان موفق بودهاند و همگان آنان را شریک مال و منال و کار خویش دانستهاند و نسبت به آنان رفتار دیگری را در پیش گرفتهاند.
وقتی انسانی به همگان سلام میکند و با چهره گشاده برخورد میکند، مورد توجه دیگران قرار گرفته و دشمنیها تبدیل به دوستی ها میگردد. (فصلت آیه34) مردمان مانند زنبور دور عسل وجودی وی میگردند و جذب او می شوند. گرایش عموم به این دسته از افراد نشان میدهد که تا چه اندازه نیک خویی میتواند در جذب دوست و دشمن تأثیرگذار باشد. (آل عمران آیه159) به طوری که دشمن از ایجاد تنش و اختلاف در میان ایشان نومید میگردد. (اسراء آیه53) او در زمره بندگان صالح خداوند قرار میگیرد و از فواید بندگان خاص و رحمت خاص برخوردار میشود. (فرقان آیه63) در دنیا و آخرت از توجه ویژه الهی بهرهمند شده (قصص آیه54) و امید به آخرت و یاوری حق درباره وی افزایش مییابد.
از این روست که نیک خویی به عنوان یک اصل اساسی در دستورها و آموزه های وحیانی الهی مورد تأکید و سفارش قرارگرفته و از مۆمنان خواسته شده است که این منش را در زندگی در پیش گیرند. (اسراء آیه 53 و حجر آیه88)
فرآوری : زهرا اجلال
منابع :
زیبایی های اخلاق (حجت الاسلام انصاریان)
سایت حوزه
سایت اندیشه قم
کتاب مفاتیح الحیاة آیت الله جوادی آملی