یقین صد در صدی به رحمت خدا باطل است!!
كسى به امام صادق - علیه السلام- گفت: گروهى از دوستان شما به گناه مىپردازند و مىگویند: به رحمت خدا امیدواریم. امام فرمود: دروغ مىگویند، دوستان ما نیستند. آنان كسانیند كه آرزوهاى دلخوشكننده خیالى برایشان چیره شده است. هر كس به چیزى امیدوار باشد، براى آن به عمل برمىخیزد. و هر كه از چیزى بترسد از آن مىگریزد.
مسأله "ترس از خدا " و "امید به خدا" ، یا همان "خوف و رجاء" از مسائل مهم اخلاقی است، توجه به این موضوع نقش تعیین کننده ای در مشی اخلاقی و سیر به سوی کمال در زندگی هر شخصی دارد، این دو لازم و ملزوم یک دیگرند، آنها در کنار هم دو بال سعادت هستند که هر کس توأمان از آنها بهره گیرد پله های سعود به سمت کمال و انسانیّت را پرواز کنان طی خواهد کرد.
اگر کسی فقط به این بیندیشد که خداوند متعال رحمت مطلق است و خشم و قهری ندارد ،از تصور این همه لطف و مهربانی سرمست شده و با آرامش خاطر و بدون هیچ نگرانی به هر فسق و فجوری دست خواهد زد با این بهانه که : "خداوند می بخشد" بنا براین روش هرگز کسی خود را به سختی نخواهد انداخت که از بعضی امور چشم پوشد و در راه انجام برخی دیگر کوششی کند.
و بالعکس اگر ما تصور کنیم که خداوند متعال غضب محض است و به خاطر کوچکترین خطاها سخت ترین عذاب ها را بر ما نازل می کند دنیا در نظرمان صحنه تاریک و هولناکی است که در آن باید عاجزانه زیست و بر خود لرزید و در نهایت هم با هزاران عذاب راهی دیار ترسناک تری شویم ، اگر امید به رحمت خداوند نباشد ،زندگی ما خمود و بی روح و پر از یأس و دلهره خواهد گذشت .
مسأله "خوف و رجا" در قرآن
«أُولئِكَ الَّذِینَ یَدْعُونَ، یَبْتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ، وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ، إِنَّ عَذابَ رَبِّكَ كانَ مَحْذُورا» (سوره اسرا (17): 57) ؛
این پیامبران خود همان كسانند كه خدا را مىخوانند، و از راه اطاعت خدا جویاى وسیلهاى براى رسیدن به قرب پروردگار خویشند، تا معلوم گردد كه چه كس به او نزدیكتر است، و هم به رحمت او امیدوارند و هم از عذاب او بیمناک، كه عذاب پروردگار تو عذابى پرهیز كردنى است .
در وصیّت حضرت لقمان علیه السلام چیزهاى عجیبى هست و عجیبترین آنها آن است كه به پسر خود گفته كه: از خداى تعالى، مىباید در آن مرتبه خائف باشى كه با وجود آن كه صاحب عبادات جنّ و انس باشى، گویى كه مرا عذاب مىكند، و به مرتبهاى امیدوار باشى كه با آن كه گناهان جنّ و انس، از تو صادر شده باشد، گویى كه مرا به رحمت خود مىآمرزد
«الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ، وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ» (سوره انبیا (21): 49) ؛ پرهیز پیشگان كسانیند كه از پروردگار خویش، در نهان (و آشكار)، مىترسند و از قیامت هراس دارند .
إِنَّما یُۆْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ، وَ هُمْ لا یَسْتَكْبِرُونَ* تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ، یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً، وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ* «سوره سجده ، 16- 15» ؛ تنها كسانى به آیات ما ایمان آورند كه چون آن آیات را به یاد ایشان آرند، به روى به سجده درافتند، و پروردگار خود را سپاس گزارند و گردنكشى نكنند* اینان (شبها) پهلو از بستر تهى كنند، و بپاخاسته، خداى خویش را، با بیم و امید بخوانند، و از آنچه روزیشان كردهایم به دیگران ببخشند.
"خوف و رجا" در روایات
- پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرموده است: شخص مۆمن در میان دو خوف قرار گرفته است، ترس و وحشت از اعمال گذشته و سوابق امور خود، و ترس از آنچه در پیش روى او و در جریان امور آینده او مىباشد.( مصباح الشریعة / ترجمه مصطفوى، متن، ص: 399)
- امام على علیه السلام فرمود: اگر بتوانید از خدا بیشتر بترسید، و در عین حال به فضل و رحمت او امیدوارتر و خوشبینتر باشید، چنین كنید، زیرا كه خوشبینى و حسن ظنّ بنده به پروردگار خود به اندازه ترس او است از خدا. و آن كس كه از همه به خدا (و فضل و رحمت او) خوشبینتر است، ترس او نیز از خدا (به همان نسبت) بیشتر است.( «نهج البلاغه»/ 887؛ عبده 1/ 29)
- كسى به امام صادق علیه السلام گفت: گروهى از دوستان شما به گناه مىپردازند و مىگویند: به رحمت خدا امیدواریم. امام گفت: دروغ مىگویند، دوستان ما نیستند. آنان كسانیند كه آرزوهاى دلخوشكننده خیالى برایشان چیره شده است. هر كس به چیزى امیدوار باشد، براى آن به عمل برمىخیزد. و هر كه از چیزى بترسد از آن مىگریزد.( اصول كافى» 2/ 343)
لزوم تساوى خوف و رجا
احادیث در باب تساوى خوف و رجا، بسیار است. از آن جمله، كلینى رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت كرده كه فرمود: در وصیّت حضرت لقمان علیه السلام چیزهاى عجیبى هست و عجیبترین آنها آن است كه به پسر خود گفته كه: از خداى تعالى، مىباید در آن مرتبه خائف باشى كه با وجود آن كه صاحب عبادات جنّ و انس باشى، گویى كه مرا عذاب مىكند، و به مرتبهاى امیدوار باشى كه با آن كه گناهان جنّ و انس، از تو صادر شده باشد، گویى كه مرا به رحمت خود مىآمرزد.
اگر کسی فقط به این بیندیشد که خداوند متعال رحمت مطلق است و خشم و قهری ندارد ،از تصور این همه لطف و مهربانی سرمست شده و با آرامش خاطر و بدون هیچ نگرانی به هر فسق و فجوری دست خواهد زد با این بهانه که : "خداوند می بخشد" بنا براین روش هرگز کسی خود را به سختی نخواهد انداخت که از بعضی امور چشم پوشد و در راه انجام برخی دیگر کوششی کند
بعد از آن كه فرمود كه: پدرم علیه السلام مىفرمود كه: هیچ بنده مۆمنى نیست كه در دل او دو نور نباشد: یكى نور خوف، و یكى نور رجا؛ و اگر این را به آن سنجند، زیادتى نكند، و اگر آن را به این سنجند، بیشتر نباشد.
و در حدیث دیگر، وارد شده كه: خوف و رجا در مۆمن، مثل دو بال مرغ است كه در هر یک كه نقصى پیدا شود، از پرواز، باز مىمانَد. (منهج الیقین (شرح نامه امام صادق علیه السلام به شیعیان)ص 111)
نتیجه :
آنچه از آموزه های والای قرآن مجید و معصومان علیهم السلام دستگیرمان می شود این است که ما نه می توانیم صد در صد به رحمت خداوند دل خوش داریم حتی اگر به اندازه تمام افراد انس و جن عبادت داشته باشیم چرا که خداوند قادر مطلق است و می تواند هیچ کدام از عبادات ما را نپذیرد و مستوجب عقوبت بشناسدمان و یا بر عکس از خطاهایمان در گذرد و رحمت بی منتهایش را شامل حال ما بکند ، خداوند عادل و حکیم است و از بندگان می خواهد که نه به رحمت او مغرور شوند و نه از غضبش مأیوس ، خوف و رجا راه میانه روی و تعادل است ،در به روی افراط و تفریط می بندد ، و این است همان صراط مستقیم خلق به سوی حق.
فاطمه محمدی بیده
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان