«مصطفی اسماعیل»؛ مجدِد بزرگ در صوت‌ولحن تلاوت قرآن

امروز دوم دی‌ماه مصادف با سالروز درگذشت استاد «مصطفی اسماعیل» نابغه عصر طلائی تلاوت قرآن كشور مصر است؛ گزارش زیر به بررسی و تحلیل زندگی این استاد بزرگ فن تلاوت قرآن كریم می‌پردازد.

بی‌شك نقشی كه «مصطفی اسماعیل»، استاد مسلم و نابغه لحن در باروری تلاوت نوین در مصر و عالم قرائت از خود بروز داده و تأثیر فراوانی كه بر شیوه‌های مختلف تلاوت در عصر خود و پس از آن گذارده است، جایگاه بسیار ممتازی را در این هنر برای او به ارمغان آورده و او را تا اندازه یك مجدِد بزرگ در لحن تلاوت قرآن بالا برده است.

نبوغ و قدرت خارق‌العاده این استاد در لحن به حدی است كه با وجود نقیصه ذاتی كه در قرار صدای او وجود دارد شنونده را آن‌چنان مسحور روح تحزن خود و تصویر معانی آیات قرار می‌دهد كه هرگز چنین كمبودی را احساس نمی‌كند.

بسط الحان در قرائت شاخصه كار این قاری بزرگ فن قرائت است كه او را در تأدیه معنا، توانا و یگانه كرده و باعث شده آثار به جای مانده از او، غنی‌ترین و پربهره‌ترین آثار هنر تلاوت قرآن باشد.

مصطفی اسماعیل استادى بى‌بدیل در فن قرائت قرآن كریم است و سبكى بسیار ممتاز و منحصر به فرد در تلاوت قرآن دارد، او مردى است كه تمامى قاریان جهان در آستان پر از معنویتش سر تعظیم فرود مى‌آورند و همه به او عشق مى‌ورزند.

به راستى كه تلاوت شیوا و ممتازی چون او توأم با دلپذیرترین نغمات آسمانى و كلام روح‌بخش آیات الهى است كه جان را طراوت و آرامش مى‌بخشد و این چنین است كه كلام رسول خدا صلى الله علیه و سلم كه مى‌فرمایند: «صداى نیكو زینتى است براى قراء» درباره صدای ملكوتی او قابل انطباق است. قاریان مبرز و اهل فن بر این عقیده‌اند كه صوت محزون مرحوم استاد مصطفى اسماعیل داراى صفا و پختگى و جذبه‌اى روحانی است كه به دل‌هاى مستمعان مى‌‌نشیند و از گیرایى خاصى برخوردار است.

وقتى سوره احزاب را مى‌خواند مردم چنان فریاد به تحسین او مى‌گشایند كه مجلس به خود مى‌لرزد و وقتى در اثناى قرائت با تواضع و افتادگى از مردم اجازه پایان قرائت خود را مى‌خواهد، آن‌ها به او اصرار مى‌كنند و از او ادامه قرائت را التماس مى‌كنند، او نیز مى‌خواند و آن‌گاه یكى از قرائت‌هاى استثنایى تاریخ را مى‌آفریند و سوره الحاقه را چنان مى‌خواند كه مستمعان را هوش از سر به در مى‌شود.

زمان تولد

«مصطفی محمد المرسی اسماعیل» صبح روز 17 ژوئن سال 1905 میلادی مطابق با 28 خرداد سال 1284 هجری شمسی در روستای میت‌غزال واقع در مركز السنطه از توابع استان غربی مصر در خانواده‌ای كه زمانی طولانی پیش از تولد او دارای ثروتی بی‌شمار بود، دیده به‌جهان گشود.

روستای میت‌غزال، زادگاه مصطفی، از شهر طنطا مركز استان غربی هشت كیلومتر فاصله دارد، روزی كه مصطفی متولد شد تعداد ساكنان آن از 700 نفر تجاوز نمی‌كرد، اما امروز با گذشت بیش از 85 سال میت‌غزال 12 هزار نفر سكنه را در خود جای داده و تعداد عمارت‌ها، منازل بزرگ و ساختما‌ن‌های نوساز در آن افزایش یافته است و صدای اذان در پنج نوبت نماز از مأذنه هشت مسجد كه اهل ده آن را با تلاش و سرمایه خود بنا كرده‌اند بلند می‌شود.

از پیشرفت‌های علمی میت‌غزال ازدیاد مدارسی است كه علاقه‌مندان به حفظ قرآن كریم و تجوید در آن جمع می‌شوند و از این مدارس یا آموزشگاه‌ها همه ساله تقریباً 100 دانش‌آموز فارغ‌التحصیل می‌شوند كه آماده پیوستن به مرحله ابتدایی در دانشگاه الأزهر مصر هستند.

خانواده شیخ مصطفی اسماعیل هم‌چنان جایگاه قدیمی خود را در میت‌غزال حفظ كرده و خاندان «ابواسماعیل» نامیده می‌شوند كه یكی از اعضای این خانواده پسر بزرگ استاد مصطفی اسماعیل، مهندس «عاطف مصطفی اسماعیل» است كه از سال 1953 در آلمان زندگی كرده و در حال حاضر از اتباع آن كشور است.

مصطفی اسماعیل دوران كودكی را در میت‌غزال در كنار پدر و مادر و تحت نظر پدربزرگش گذراند، پدرش كشاورز ساده‌ای بود و 12 مزرعه داشت كه بعداً به مصطفی و برادرانش به ارث رسید. با وجود این‌كه اهل روستا حرفه زراعت را از پدران خود به ارث می‌بردند، پدر مصطفی از ابتدا او را به مكتب فرستاد تا قرآن را حفظ كند و خواندن و نوشتن یاد بگیرد.

نكته‌‌ای كه دوستان دوران كودكی او همیشه از آن یاد می‌كنند این است كه او مخفیانه وارد جلسات مولودی‌خوانی می‌شد و یا برای گوش دادن به سر و صدای پرهیجان فروشندگان دوره‌گردی كه صدایشان او را مجذوب می‌كرد آن‌قدر دنبالشان راه می‌رفت كه گاهی مسیر برگشت به خانه را گم می‌كرد.

از آن‌جا كه پدر مصطفی در وجود او آثار عظمت و برتری نسبت به كودكان هم‌سن و سالش را می‌دید تلاش می‌كرد او را از شغل كشاورزی دور نگه دارد، بنابراین هنگامی كه فقط شش سال داشت او را در روستا به مكتبی با سرپرستی و مدیریت شیخ «عبدالرحمن ابوالعینین» فرستاد.

دو سال از رفتن مصطفی به این مكتب گذشت و او طی این مدت نوشتن را فرا گرفت و یك‌چهارم قرآن را به پایان رساند و خوشنویسی و خواندن و نوشتن را تكمیل كرد.

مصطفی فطرتاً در راه تلاوت قرآن قرار گرفت به‌طوری كه پس از 10 سالگی در زمینه قرائت قرآن صاحب اسم و رسمی شد و پس از این مرحله به‌دست شیخ «ادریس فاخر» وارد مرحله یادگیری تجوید و علم قرائات شد.

وقتی كه شیخ ادریس صوت مصطفی اسماعیل را شنید گفت: «در این صدا نعمتی خدادای است كه سزاوار توجه و رسیدگی دارد» و تصمیم گرفت نسبت به تعلیم او دو برابر دیگران بذل توجه كند.

مصطفی اسماعیل در دفتر خاطرات خود با اشاره به این موضوع می‌نویسد: شیخ ادریس فاخر در مكتب از ما سئوال می‌كرد و من دو جزء دو جزء برایش می‌خواندم و او مرا نگه می‌داشت تا اشتباه‌هایم را اصلاح كنم، او به درس جواب دادن داخل مكتب رضایت نمی‌داد و هنگامی كه به مزرعه‌اش می‌رفت مرا نیز با خود می‌برد و بین راه از من می‌پرسید و در طول مسیر فقط به شنیدن قرائت من قانع نمی‌شد و تا اشتباه می‌كردم می‌گفت كه پسرجان...از اول شروع كن. به‌ هرحال مصطفی اسماعیل تلاوت و تجوید قرآن را به پایان رساند و شیخ ادریس او را به 30 بار ختم قرآن واداشت.

با‌ آن‌كه هرسال بسیاری از بچه‌روستا‌یی‌های استان غربی مصر به آموزشگاه‌های دینی طنطا می‌رفتند، پدربزرگ مصطفی فكر نمی‌كرد نوه‌اش نیز بتواند در آینده وارد آن‌جا شود، تا این‌كه یك روز پدربزرگ مصطفی برای عیادت یكی از بستگان بیمارشان مصطفی را همراه خود به شهر طنطا مركز استان غربی برد.

پس از ملاقات آن مریض، پدربزرگ و نوه‌اش برای نماز به مسجد عطیف واقع در میدان ساعت طنطا می‌روند و بعد از نماز، مصطفی در صحن مسجد نشسته و به‌نظرش می‌رسد كه آیاتی از قرآن را تلاوت كند.

وقتی مصطفی شروع به تلاوت قرآن می‌كند، مردم پشت سرهم دورش حلقه زده و مجذوب صوت و تلاوت او می‌شوند، وقتی تلاوت مصطفی به‌پایان می‌رسد یكی از شیوخ الأزهر نزدیك پدر بزرگ مصطفی آمده و می‌پرسد: این پسر كیست؟ پدربزرگ مصطفی در پاسخ می‌گوید: پسر من، شیخ به او گفت: نگذار در روستا بماند و فوراً او را به آموزشگاه الأحمدی طنطا بفرست تا در آن علوم دینی و قرآن را بیاموزد.

مصطفی اسماعیل در آموزشگاه الأحمدی طنطا

پدربزرگ و نوه‌اش همراه آن شیخ كه «امین حنتیره» نام داشت به اداره آموزشگاه رفتند و پدربزرگ اقدام به ثبت‌نام نوه خود در آموزشگاه كرد و این‌گونه بود كه مصطفی اسماعیل 14 ساله، گامی دیگر در جهت پیشرفت در زمینه تلاوت قرآن كریم نهاد.

مصطفی اسماعیل در اوایل دهه دوم عمر خود، یعنی هم‌زمان با استقرار در منزلی واقع در شهر طنطا آمادگی داشت تا از عهده گسترش شهرت خود در تمام استان غربی برآید، وی در سن 16 سالگی سابقه قرائت در مناسبت‌ها و مجالس ختم به همراه همه قاریان معروف و درجه یك طنطا نظیر شیخ «عوض»، شیخ «شهبه»، شیخ «محمد السعودی» و شیخ «محمد العقله» را داشت.

مصطفی اسماعیل مردی نابغه و در عین حال انسانی ساده و خوش‌اخلاق و دارای عفت كلام بود، وی در همه‌حال مراقب عزت نفس خود بود و می‌گفت: اولین چیزی كه قاری قرآن كریم باید مراقب آن باشد كرامت او است، همان چیزی كه از حاملان كتاب خدا انتظار می‌رود.

قدرت و تسلط این نابغه قرائت قرآن كریم در اجرای مقامات هیچ توضیحی ندارد مگر آن‌كه نوعی الهام و توفیقی الهی است كه خداوند به وی عطا كرده و او شیوه مخصوص تلاوتش را خود‌به‌خود و با تكیه بر الهامات الهی و بدون تقلید از قراء پیش از خود ابداع كرده است، به‌علاوه سبك تلاوت قاریان پس از او نیز كاملاً با سبك وی تفاوت دارد و بسیاری از آن‌ها در مصر و دیگر سرزمین‌های اسلامی در واقع مقلد وی هستند و شیوه قرائت آن‌ها فاقد ریشه فنی صحیح است.

شیوه‌اى را كه مرحوم مصطفى اسماعیل در علم قرائت مبتكر آن بوده است شاهكارى برجسته است كه در آن قارى قرآن هم‌زمان با تلاوت و بیان علم تجوید قادر است تا مفاهیم آیات الهى را به مستمعان برساند و تجسم عینى مفاهیم عمیق قرآنى را ایجاد كند و این‌چنین است كه جوهر و بطن قرآن كریم در لحن زیباى قارى گرانقدر و ارجمندى چون مرحوم استاد مصطفى اسماعیل مى‌درخشد.

مرحوم استاد به كلیه قرائات سبعه و راویان قراء تسلط و چیرگى خاصى داشت و با قرائت گوناگون قرآن كریم را تلاوت مى‌كرد، اما به طور معمول به روایت ورش مصرى به تلاوت آیات مبادرت مى‌ورزید، همچنین او به تمامى مقامات و الحان قرآنى مهارت و استادى وافرى داشت به‌طورى كه اهل فن او را یگانه قاری قرآن مى‌دانند.

مصطفى یكى از اساتید مسلم علم قرائت است، استادى كه با آشنایى با نغمات و مقامات موسیقى و علم تجوید، بهترین و بالاترین قرائت‌ها را آفریده است، مصطفی اسماعیل در باره فن تلاوت قرآن كریم می‌گوید: «طریقه تجوید و صوت قرآن كریم بر پایه حدود 18 مقام استوار است كه برخى از آنان عبارت‌اند از: بیات و مشتقات آن، صبا، شور، حجاز، رست، سه گاه، عجم، مرمل، نهاوند و عشاق».

از نظر مصطفى اسماعیل یك قارى قرآن كه داراى صوتى زیباست ناگزیر است كه با موسیقى آشنا باشد و نیز وقف و ابتدا را بداند، اما این همه در شرایطى است كه قارى به اصول تلاوت خللى وارد نساخته و حق آیات را ادا كند.

مصطفی اسماعیل همیشه از خداوند می‌خواست كه تا لحظه مرگ بتواند قرآن را با صدایی سالم و بدون نقص بخواند، خداوند نیز دعای وی را اجابت كرد، با وجود این‌كه آن مرحوم از فشار خون بالا رنج می‌برد جز در موارد ضروری دوست نداشت كه نزد دكترها برود، بنابراین در طول عمرش تنها دوبار به پزشك مراجعه كرد، یك‌بار به‌علت بیماری آنفلوانزا در سال 1953 و بار دیگر در سال 1970 كه هنگام بازگشت از مراسم تلاوت در شهر رشید دچار عارضه قلبی شد.

وی پس از بهبود، رژیم غذایی بسیار سختی را اجرا كرد و در مدت كمتر از سه ماه وزنش از 115 كیلوگرم به 80 كیلوگرم كاهش یافت و به‌سبب این كاهش وزن سریع، تأثیر قابل توجهی در نیروی بدنی و صدای كم‌نظیر او ایجاد شد.

برنامه‌هایی كه ما هم‌اكنون از طریق رادیو و تلویزیون می‌شنویم، همگی در این دوران سخت از زندگی استاد مصطفی اسماعیل اجرا شده و در واقع این تلاوت‌ها مربوط به بخش ناچیزی از این صوت جاودانی است.

وفات استاد

سرانجام این قاری بزرگ قرائت پس از عمری پربار در حالی‌كه شیفتگان بی‌شماری از تلاوت‌های دلنشین خویش برجای گذاشته بود در روز 22 دسامبر سال 1978 مطابق با دوم دی‌ماه سال 1358 هجری شمسی در شهر قاهره به‌سوی معبود شتافت و بدین‌سان جهان اسلام در غم از دست دادن نابغه‌ای كه سراسر جهان به عظمتش معترف بود سوگوار شد.

دولت مصر با صدور بیانیه‌ای محل دفن استاد مصطفی اسماعیل را منزل آن مرحوم واقع در روستای میت‌غزال اعلام كرد، این در حقیقت وصیت و خواسته خود مصطفی اسماعیل بود كه در منزلش مسجدی بنا شده و او در آن‌جا دفن شود.

صبح روز تشییع پیكر مرحوم مصطفی اسماعیل شیخ «محمد متولی الشعراوی» مراسم وداع با آن مرحوم را در مسجد «عمرمكرم» به‌جا آورد و هنگام شب هزاران نفر در خیمه بسیار بزرگی كه در میدان التحریر برپا شده بود حضور به‌هم رساندند.

شیخ مصطفی اسماعیل در منزل خود به‌خاك سپرده شد و در همان مكانی كه اقامت داشت مسجد بزرگی بنا شد و زیارتگاهی برای عاشقان و دوست‌داران مرحوم مصطفی اسماعیل از سراسر دنیا شد؛ فردی كه با صوت و لحن دلنشین‌اش توانست بسیاری از غیر مسلمانان را به‌سوی دین مبین اسلام رهنمون كند، همان‌گونه كه خود بارها گفته بود یك قاری قرآن، بزرگ‌ترین سفیر قرآن عزیز است. روحش شاد و روانش قرین رحمت الهی باد.

شبکه تخصصی قرآن تبیان

گزارش از: سید جاسم موسوی

1.«زندگانی شیخ مصطفی اسماعیل در سایه‌سار قرآن كریم» نوشته «كمال نجمی»

2.«نگاهی به زندگانی قاریان مشهور قرآن كریم» نوشته «مریم قاسم‌احمد»

3.وب‌سایت استاد مصطفی اسماعیل

4.«پژوهشی در جلوه‌های موسیقایی هنر تلاوت» نوشته «غلامرضا شاه‌میوه»

5.مصاحبه‌های استاد مصطفی اسماعیل با رادیو قاهره

6.روزنامه الشرق قطر، چاپ 25 ژانویه 1998