تبیان، دستیار زندگی
هر چیزی که مرضی و مورد توجه خدا باشد، می تواند به عنوان وسیله قرار گیرد. حال ممکن است این وسیله از نوع افعال باشد، مانند نماز، روزه، حج، جهاد، یا از انواع اشخاص باشد، مانند انبیا و اولیای خدا، یا از نوع اشیا باشد، مانند کعبه، حجرالاسود، مقام ابراهیم و ق
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : حامد حسینی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

توسل از منظر قرآن (1)

وهابیت


پیش از این گذشت که وهابیت با القاء شبهات و تشکیک در اعتقادات نظری و رفتاری دیگر مسلمانان، به دنبال اثبات حقانیت و تثبیت ساختگی خویش میان مسلمانان است. از سویی دیگر به این مهم اشاره شد که این دست از شبهه افکنی ها عموما در قالب اجمالی و مبهم  ، و با  گویشی حق بجانب و متعصب ،در فضای عمومی امت اسلامی تبلیغ شده و افرادی کم اطلاع، بی بصیرت و ساده انگار را که شاید کمترین اطلاعات دقیقی از محتوای دین نداشته باشند را،تحت تاثیر قرار می دهد.از جمله این شبهات مساله توسل است که وهابیت با تعصبی کور، بدون تبیین ماهیت و حدود،آنرا از شاخصه های شرک دانسته و امت اسلامی را حتی از توسل به پیامبر بزرگ اسلام، برحذر می دارند.


در این قسمت برآنیم که مساله توسل را از دیدگاه قرآنی مورد بررسی قرار داده و به زبان قرآن این قانون فطری و طبیعی را مورد مطالعه قراردهیم.

1- مساله توسل از دیدگاه  قرآن: بررسی آیه 35 سوره مائده

در قرآن کریم از مساله  «توسّل» به عنوان مسیری روشن جهت تقرب به پروردگار و ایجاد کمالات الهی و انسانی،و دستیابی به عبودیت واقعی و سیر الی الله سخن به میان آمده است . قرآن کریم اصل توسل را ضامن بقای ایمان و ملکه تقوا در ضمیر انسان دانسته و آن  را به عنوان شرط رسیدن به فلاح و رستگاری می داند، چرا که بدون توسل و استمداد از مواهب و عطایای الهی ، و آنچه که پروردگار برای تعالی به سوی خویش  در اختیار بشر قرار داده،غیر ممکن است.

از همین روست که قرآن کریم نیز از توسل به عنوان راه روشنی برای نیل به خوشبختی و رستگاری  یاد کرده و می فرماید:

« یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ابْتَغُواْ إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جَاهِدُواْ فىِ سَبِیلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون‏»(1) ای کسانیکه ایمان آوردید،از خدا پروا نموده و برای نزدیک شدن به او وسیله بجوئید و در راه او مجاهده نمایید،شاید که رستگار شوید.

قرآن کریم اصل توسل را ضامن بقای ایمان و ملکه تقوا در ضمیر انسان دانسته و آن را به عنوان شرط رسیدن به فلاح و رستگاری می داند، چرا که بدون توسل و استمداد از مواهب و عطایای الهی ، و آنچه که پروردگار برای تعالی به سوی خویش در اختیار بشر قرار داده،غیر ممکن است

مفسر بزرگ شیعه علامه طباطبایی (ره) ذیل تفسیر این آیه شریفه می فرماید:

«خداى تعالى در قرآن كریم فرموده : (و ابتغوا الیه الوسیلة )، و حقیقت وسیله به درگاه خدا مراعات راه خدا است ، به اینكه اولا به احكام او علم پیدا كنى و در ثانى به بندگى او بپردازى ، و ثالثا در جستجوى مكارم و عمل به مستحبات شریعت باشى و این وسیله معنائى نظیر معناى كلمه قربت را دارد، و چون وسیله نوعى توسل است و توسل هم در مورد خداى تعالى كه منزه از مكان و جسمانیت است توسل معنوى و پیدا كردن رابطه اى است كه بین بنده و پروردگارش اتصال برقرار كند، و نیز از آنجا كه بین بنده و پروردگارش هیچ رابطه اى به جز ذلت عبودیت نیست قهرا وسیله ،عبارت است از اینكه انسان حقیقت عبودیت را در خود تحقق دهد و به درگاه خداى تعالى وجهه فقر و مسكنت به خود بگیرد....» (2)

آنچه مبرهن است ،اینست که بر اساس واژة «وسیله» که در آیه مذکور بصورت مطلق آمده ، هر چیزی که مرضی و مورد توجه خدا باشد، می تواند  به عنوان وسیله  قرار گیرد. حال ممکن است این وسیله از نوع افعال باشد، مانند نماز، روزه، حج، جهاد، یا از انواع اشخاص باشد، مانند انبیا و اولیای خدا، یا از نوع اشیا باشد، مانند کعبه، حجرالاسود، مقام ابراهیم و قرآن. خلاصه هر چیزی که ما را به خدا نزدیک کند و ما را به یاد خدا بیندازد، می تواند وسیله قرار گیرد.

_ بررسی مفهومی آیه شریفه  در تفاسیر معتبر اهل سنت:

نیم نگاهی به تفاسیر معتبر اهل سنت و تعابیر آنان پیرامون این آیه شریفه، این موضوع را آشکار می کند که تعاریف مفسرین اهل سنت از واژه توسل  آنقدر جامع و مانع نیست که حدود و مرزهای آن  را مشخص ساخته و دامنه مفهومی این واژه را با تمام لوازم و گستردگی موضوعی  آن بیان نماید. همین امر موجب شده تا دامنه تعریفی این موضوع در هاله ای از ابهام قرار گرفته،و آلت دستی برای اشکال تراشی و بهانه گیری طیف اندکی جهت ایراد تهمت و افتراء به بدنه امت اسلامی ایجاد شود. در این بخش به تعابیر علمای مبرز و مشهور اهل سنت ، درباره مساله توسل،  از این جهت خواهیم پرداخت تا روشن شود  علاوه بر اینکه تعابیر علمای اهل سنت از این مساله هیچگونه سنخیتی با برداشتهای سخیفانه و تنگ نظرانه وهابیت نداشته است،بلکه به نوعی از نظر مفهومی به تعابیر شیعی نزدیک تر بوده و موید آن است.

توسل

بر اساس تفاسیر معتبر اهل سنت ،مطلق بودن واژه وسیله در این آیه شریفه ، توسعه مفهومی، و گستردگی انواع توسل را تداعی می کند .اكثریت مفسران اهل سنت، وسیله را بر فعل طاعات و ترك محرمات حمل نموده‌اند، یا آن را به صورت مطلق(كلّ ما یتوسّل به...) ذكر كرده‌اند،بر این اساس  توسل به پیامبر… را به عنوان مصداق آیه نه نفی می‌كنند و نه به جواز تصریح دارند . در ضمن از دیدگاه مفسرین اهل سنت ،این اطلاق حتی توسل به ذوات مقدسه انبیاء و اولیائ الهی را بعد از زمان حیات و بعد از مرگ نیز می تواند شامل شود. در نتیجه می توان دریافت ،که بر مبنای تفسیر علمای اهل سنت ،مساله توسل همانگونه  كه شامل اعمال صالح می‌گردد،  می تواند مصداق مواردی از جمله  دعا و واسطه قراردادن پیامبران و اولیای الهی و اماكن مقدسه و هر آن‌چه كه انسان را به خدا نزدیك می‌سازد(یعنی توسل اصطلاحی) نیز باشد. عبارت سابق زمخشری و تعبیر فخر رازی چنین است: « وسیله هر چیزی است كه به واسطه آن به مقصود تقرب و نزدیكی جسته شود» عمومیت دارد و شامل همة موارد می‌گردد». (3).

اگر واسطه قراردادن وسیله در نزد خداوند باعث شرك می‌شد، هرگز خداوند آن را از عوامل رستگاری قرار نمی‌داد و به آن امر نمی‌كرد. این دستور (انتخاب وسیله برای نزدیكی به خدا) به طایفه و صنف خاصی اختصاص ندارد، برخی برای بخشش گناهان، عده‌ای به خاطر نیازمندی‌های معنوی و مادی و بعضی برای پیمودن راه سعادت و رسیدن به كمال نیاز به وسیله دارند.

اما بر تفسیر « وسیله » به پیامبر و اهل بیت(علیهم السلام) ، احادیث معتبر زیادى از اهل سنت و شیعه ، دلالت دارند ، كه جاى ذكر همه آنها نیست . و تنها به بعضى از آنها كه در كتاب هاى اهل سنت روایت شده ، اشاره مى كنیم

1-      ابن جوزی از مفسرین اهل سنت  مفهوم وسیله را در دو موردمنحصر می کند ،اول به معنای قرابت و نزدیکی ،که بر اساس نقل قولی از قتاده ،یکی از علمای لغت ، معنای وسیله را « نزدیکی به کسی  به سبب آن چیزی که مورد خشنودی و رضایتمندی اوست»؛ می داند. معنای دومی که وی از این واژه  ارائه می دهد دوست داشتن و محبت  داشتن است که بر مبنای عمومی قول یکی دیگر از عالمان اهل لغت استوار است.(4)

2-      ما تریدی نیز در کتاب تفسیر تاویلات اهل سنة  وسیله را به ابزاری برای نزدیک شدن و قربت معنا کرده است و از توسل نیز با عنوان تقرب تعبیر به میان آورده است. (5)

هر چیزی که مرضی و مورد توجه خدا باشد، می تواند به عنوان وسیله قرار گیرد. حال ممکن است این وسیله از نوع افعال باشد، مانند نماز، روزه، حج، جهاد، یا از انواع اشخاص باشد، مانند انبیا و اولیای خدا، یا از نوع اشیا باشد، مانند کعبه، حجرالاسود، مقام ابراهیم و قرآن. خلاصه هر چیزی که ما را به خدا نزدیک کند و ما را به یاد خدا بیندازد، می تواند وسیله قرار گیرد

3-      ثعالبی،از مفسرین اهل سنت ، در تفسیر خویش  صراحتا وسیله را از باب  توسل و تقرب به پیامبر خدا تفسیر نموده و آن را اینگونه بیان می کند:« وأما الوسیلةُ المطلوبةُ نبیِّنا محمَّد صلى الله علیه وسلم، فهی أیضاً من هذا؛ ...»(6)واما وسیله مطلوب پیامبرما حضرت محمد است، و معنای این (مهیا نمودن وسیله در آیه شریفه) از این باب است .

4-      زمخشری و بیضاوی وسیله را به عنوان  هر چیزی که  باعث نزدیکی و قرابت به دیگری باشد دانسته و این معنا  به صورت خاص شامل هر آنچه که انسان را به خدا نزدیک می کند ،دانسته اند که تعبیر آنها از نزدیک کننده،  فعل طاعات و ترک معا صی برشمرده اند.(7)

5-      ابن کثیر نیز درتفسیر خویش وسیله را چنین معرفی می کند: هر آنچه که جهت رسیدن به مقصود استفاده شود.  بر اساس ابن زید ،وی به این تعریف اکتفا نکرده و با ذکر حدیثی ،این واژه را  درمعنایی خاص مطرح می نماید:

« بر اساس قول ابن زید ،که هیچ اختلافی در این قول میان مفسرین وجود ندارد،وسیله ائمه امت اسلامی هستندو از سویی دیگر تعبیر از این واژه ،به منزله  بالاترین مقام و منزلت در بهشت است که نزدیکترین مکان به عرش خداست .(8)

خلاصه سخن

در نتیجه این گفتار واضح و مبرهن است که توسل به انبیاء و ذوات مقدسه ، نه تنها ،مخالفت با توحید نداشته و ندارد، مطابق با فرامین موکد کلام وحی و دستورات الهی است،   بررسی دیدگاه های فوق ، گویای این مهم است که علمای تفسیر اهل سنت  نیز با در نظر گرفتن اطلاق  مساله توسل و واژه الوسیله، هر عاملی را که بتوان به عنوان سبب و وسیله تقرب به سوی خدای متعال  استفاده نمود را داخل در مفهوم این آیه شریفه می دانند. جالبتر اینکه مساله توسل به اولیاء الهی به خصوص پیامبر گرامی و اهل بیت و خاندانش جزء مسائلی است که علاوه بر کتب معتبر حدیث، بارها در تفاسیر علمای شیعه و اهل سنت نظیر تفاسیر ابن کثیر و ثعالبی،(که پیش از این گذشت) مورد تاکید قرار گرفته،تا جائیکه بسیاری از دانشمندان اهل سنت مانند ابوزید نیز، این مقبولیت را همگانی و اجماعی معرفی نموده و مصداق بارز مساله توسل را تقرب و تبرک جستن به پیامبر خدا می دانند.این در حالیست که مفتیان وهابی ،بارها زیارت قبر رسول خدا، شرکت در مجالسی را که به عنوان توسل ، بزرگداشت و حتی سوگواری رسول خدا برپا می شود را بدعت شمرده و آنرا  از مصادیق حرام دانسته اند.

پی نوشتها:

1-      سوره مائده ایه 35

2-      تفسیر المیزان ج 13 – تفسیر ذیل تفسیر آیه

3-      تفسیر امام فخر رازی ج11، ص189

4-      تفسیر زاد المسیر فی علم التفسیر- ابن الجوزی-  تفسیر ذیل تفسیر آیه

5-      تفسیر تاویلات اهل سنة -الما تریدی- تفسیر ذیل تفسیر آیه

6-      تفسیر الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن- تفسیر ذیل آیه

7-      رجوع شود به تفاسیر  انوار التنزیل واسرار التأویل – کشاف  تفسیر ذیل آیه

8-      تفسیر القرآن الکریم ابن اثیر- تفسیر ذیل آیه

سیدحامدحسینی       

بخش اعتقادات شیعه تبیان

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.