گونه های توسل در قاموس علما و اندیشمندان اسلامی 1

در بخشهای قبل درباره ماهیت و فلسفه مساله توسل مطالبی تقدیم خوانندگان عزیز گردید. از جمله  آنها بررسی لغوی و محتوایی مساله توسل بود که در لغت به معناى تقرّب جستن  بوده ،و در اصطلاح به چیزى یا کارى اطلاق می گردد  که انسان به واسطه آن به دیگرى تقرّب مى‌جوید؛صرف نظر از مفهوم لغوی توسل که از نظر ماهوی و معنایی مورد اتفاق بیشتر مسلمین است، با این همه به دلیل تاویلهای گوناگون معنایی و تنوع برداشتهای مختلف  از این موضوع، اختلاف نظرهایی در میان اندیشمندان مسلمان ، و به تبع آن مذاهب اسلامی ،به وجود آمده است که منجر به قبض و بسطهای متنوع  آراء و نظریات آنان در گستره مفهومی و  دایره مصداقی مساله توسل شده است.

از این رو در این بخش برآنیم تا به مصادیق و مواردی که از نظر اندیشمندان مسلمان به عنوان مصداق توسل به شمار می آیند ،همراه با برخی از ادله تاریخی آن بپردازیم ، و با توجه به رعایت اصل  گزیده نویسی و اختصار، یکی از اقسام توسل را مورد بررسی قرار می دهیم.

توسل در کلام علما و اندیشمندان اسلامی 1

بنابر اعتراف بسیاری از علمای شیعه و سنی حقیقت و هدف توسل در تقرب به پروردگار نهفته شده و از جمله کارکردهای آن علاوه بر بخشش گناهان، و دفع عذابهای پروردگار، برآورده شدن حاجات و اجابت دعاها، و رفع بلایا و سختیها نسبت به شخص متوسل می باشد.با این همه آنچه در توسل به عنوان اصل و ریشه اصلی شناخته می شود، همان موضوع تقرب به پروردگار متعال است.

امیرمومنان علی (علیه السلام) در خطبه ای به مساله توسل و کارکردهای آن اشاره نموده و می فرمایند:

اِنَّ اَفْضَلَ ما تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ اِلَى اللّهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى الاْیمانُ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ; وَالْجِهادُ فى سَبیلِهِ فَاِنَّهُ ذِرْوَةُ الاْسْلامِ;......; وَ صَنائِعُ الْمَعْرُوفِ فَاِنَّها تَقى مَصارِعَ الْهَوانِ. .(1)

برترین چیزى كه متوسلان به خداوند پاك و بزرگ به آن توسل جستند عبارت است از: ایمان به خدا و رسول او; و جهاد در راه حق كه قلّه اسلام; و كلمه اخلاص كه فطرت توحیدى; و به پا داشتن نماز كه حقیقت آیین; و اداى زكات كه فریضه اى مشخص و لازم; و روزه ماه رمضان كه سپر از عذاب; و حج و عمره خانه خدا كه نابودكننده فقر و شوینده گناه; و صله رحم كه عامل ازدیاد ثروت و طول عمر; و صدقه پنهانى كه كفّاره گناهان; و صدقه آشكار كه دفع كننده مردن بد است; و انجام كارهاى خوب و نیكى به دیگران كه آدمى را از افتادن در خوارى حفظ مى كند.

امام باقر علیه‌السلام نیز با ذکر برخی از نمونه های توسل مى‌فرماید: «انّ اللَّه جلّ جلاله قالَ: ما یتقرّب الىّ عبدٌ مِنْ عبادى بشى‌ء أحبَّ الىّ ممّا افترضتُ علیه ..... ان دعانى أجبتُه وان سألنى أعطیته»(2) خداى بزرگ مى‌فرماید: بنده من با هیچ چیز، بهتر از واجباتى که براى او معین کرده‌ام به من تقرب نمى‌جوید، نیز او با انجام نوافل به من تقرب مى‌جوید تا جایى که او را دوست مى‌دارم. آنگاه که او را دوست داشتم گوش و چشم و زبان و دست او مى‌شوم و اگر مرا بخواند او را پاسخ مى‌گویم و اگر از من چیزى بخواهد به او مى‌دهم.

با این همه نکته ای که باید مورد توجه واقع شود اینست که  توسل باید به اسباب و وسائلی باشد که مورد تایید و مأذون از طرف شرع مقدس و پروردگار متعال  بوده و در شریعت لحاظ  شده باشد.  چرا که توسل به هر وسیله‌اى مایه تقرب نیست، و توسل به اسباب و وسائل ،بدون اذن شارع ، بدعت و نوعى مداخله در دین خواهد بود.

اندیشه های علما و دانشمندان اسلامی غیر وهابی گویای اینست که مساله توسل در قاموس آرا و افکار علمای مسلمان ،که آنهم برگرفته از آیات قرآن کریم ، و روایات وارده از پیامبر اسلام و صحابه ایشان است،به موارد مختلفی اختصاص می یابد که در اینجا به ذکر برخی از آنان می پردازیم:

توسّل به اسما و صفات خدا

از جمله مواردی که در ذیل مساله توسل تعریف می شود توسل به پروردگار و اسماء و صفات باری تعالی است . چرا که هر یک از اسامی و صفات پروردگارمتعال ، در بردارنده خصوصیاتی است که دعای سائل را به تقرب نزدیکتر نموده و توجه و عنایت خاص پروردگار را برای وی به دنبال دارد. از همین رو خدای متعال در قرآن کریم انسانها را به توسل به این اسامی دعوت نموده و فرمان مى‌دهد که او را به نام‌هاى نیک بخوانند، چنان که مى‌فرماید: وَللَّهِ الأسماءُ الحُسْنى فادْعُوهُ بِها؛(3) خدا را نام‌هاى نیکى است، او را به آن‌ها بخوانید.

از این جهت خدا را مى‌توان با نام‌هایى که در قرآن مجید و سنت نبوى وارد شده است، خواند، خواه نامى که ناظر به صفات ذاتى او باشد مانند عالم و قادر، یا صفات فعل او مانند: خالق و رازق و هم‌چنین خواه ناظر به صفات کمال او، مانند سمیع و بصیر باشد یا حاکى از پاکى او از نقص مانند قدّوس و....

خواندن خدا با این نام‌ها که حاکى از جمال و جلال و رحمت و مغفرت است، سبب مى‌شود که رحمت الهى جلب شود و دعاى انسان مستجاب شود.

عبداللَّه بن بریده از پدرش نقل مى‌کند که رسول خدا صداى مردى را شنید: که خدا را با نام‌هاى یاد شده در زیر مى‌خواند و مى‌گوید: «اللّهم انّى أسألک لا الهَ الاّ أنت الأحدُ الصمد الّذى لَمْ یَلِد و لَمْ یُولد و لَم یَکُن له کفواً أحد» پیامبر به او فرمود: خدا را به اسم اعظم وى خواندى که اگر به آن نام خوانده شود، اجابت مى‌کند و اگر سۆال شود، عطا مى‌فرماید (4) ؛

امام باقر و صادق‌ علیهماالسلام نیز با توسل به اسامی پروردگار ،دعاى خود را چنین آغاز مى‌کردند: «اللّهم انّى أسألکَ باسمِکَ العَظیمِ الأعظمِ الأعزِّ الأجلِّ الأکرمِ الّذى اذا دُعیتَ به على مَغالقِ أبوابِ السَّماءِ لِلْفَتحِ بِالرحمَةِ انْفَتَحت، واذا دُعیتَ به عَلى مضایق أبواب الأرضِ لِلفَرجِ انْفَرَجَتْ، واذا دُعیتَ بِهِ عَلَى العسر للیسر تیسّرت»(5)

خدایا من تو را به گرامى‌ترین و بزرگ‌ترین و والاترین نامت مى‌خوانم که اگر با آن نام تو را بخوانند که درهاى آسمان براى رحمت گشوده شود، باز مى‌گردند، و اگر آن نام بر راه‌هاى بسته زمین براى گشایش خوانده شود، گشوده مى‌شوند، و اگر براى هر سختى خوانده شود، آسان مى‌گردد. از این جهت، توسل به اسماى خدا و آنگاه خواستن حاجت، مورد اتفاق همگان است.

از جمله شواهد قرآنی این نمونه از توسل را می توان در آیه شریفه ای که اشاره به موضوع توسل  آصف بن ‌برخیا بن شمعیا، جانشین ، وزیر و به قولى كاتب حضرت سلیمان‌ ، به اسم اعظم پروردگار دارد،مشاهده کرد.چنانکه در آیات سوره مبارکه نمل آمده است  آصف با بهره ‌گیرى از دانش خود، از خداوند خواست تا تخت ملكه سبأ را از مأرب به شام نزد سلیمان آورد و پس از لحظه ‌اى، تخت نزد وى حاضر شد؛ در حالى‌كه فاصله پیمودن دو شهر، حدود دو ماه بوده است. در روایات ذیل تفسیر این آیات آمد است  كه آصف برای این منظور، وضو گرفته و دو ركعت نماز خواند؛ آن‌گاه با توسل به اسم اعظم الهی دعا كرد و در یك چشم بر هم زدن، تخت نزد حضرت سلیمان علیه السلام ظاهر شد.(6)

خلاصه سخن

آنچه در نتیجه این گفتار در می یابیم ،مشروعیت توسل به اسماء و صفات خدای متعال می باشد ، که به عنوان توسل مشروع، مورد اتفاق همه فرق و مذاهب اسلامی، حتی برخی از علمای سلفی می باشد. این شیوه توسل از دیرباز مورد توجه بسیاری از انبیاء و اولیاء الهی بوده و نمونه این توسلات را در سیره و زندگانی پیامبر گرامی اسلام ، از زبان سیره نویسان، و تاریخ دانان می توان مشاهده کرد. از سویی کتب ادعیه ،و مناجات به جای مانده از شیعه و اهل سنت نیز به وفور به این شیوه از توسل پرداخته و فضائل و مناقب بیشماری را برای این روش توسل ذکر کرده اند. در بخش بعد نیز به نمونه های دیگری از شیوه های توسل و تقرب جستن به پروردگار که مورد اتفاق علمای عامه و صحابه بوده است،پرداخته خواهد شد.

‌

پی نوشتها:

1-      خطبه 110 نهج البلاغه

2-      وسائل‌الشیعه 4/72، باب 17 از ابواب النوافل، حدیث 6

3-      سوره اعراف 180

4-      صحیح ترمذى، ج5، ص515، شماره حدیث 3475

5-      مصباح المتهجد، ص 374

6-      مراجعه شود به سوره نمل آیات 38 الی 40