جامعه منتظر(1)
انقلاب اسلامی ایران، نقطه عطف تاریخی برای تجدید حیات اسلام شد تا بار دیگر نشان دهد، اسلام كه خاستگاه مدنیت انسانی و عقلانیت اجتماعی ریشه‌داری بوده، در انعقاد تمدن‌های بزرگ بشری در هزاره اخیر، نقش بسیار جدی و بنیادین ایفا كرده است، بار دیگر جامعه‌سازی و مدینه‌پردازی نوین خویش از سرگرفته، آمده است تا به فضل خدا، بنیاد تمدن جدیدی را در‌اندازد كه اخلاق را با عقلانیت، شریعت را با مدنیت، حقیقت را با مصلحت، آزادی را با عدالت و عرفان را با واقعیت، یك‌جا جمع كند و ریشه همة تفكیك‌های شوم و نادرست را كه اخلاق، عقل و معیشت بشر معاصر را خاكستر كرده، بركند و دوباره، سكه به نام تمدن عقلانی محمدی صلی الله علیه و آله زند.
اسلام، دكترین زندگی و آزادگی است و جامعه‌سازی و تمدن‌پردازی در ذیل آموزه‌های دینی، سیر و حركت به سوی جامعه واقعی انتظار و زمینه‌سازان ظهور رسالت سترگی است كه دست‌كم چندین دهه كار پیاپی نظری و عملی می‌طلبد؛ مهندسی چنین جامعه نوین اسلامی، جز با همیاری تمامی متفكران مسلمان و نهادهای علمی و فرهنگی در همه علوم، فنون و صنایع به ثمر نخواهد نشست.
در این شماره و شماره‌های آتی برآنیم، گوشه‌ای از سهم بسیار درخشان متفكران مسلمان، حكیمان، پزشكان، شیمی‌دانان، فیزیك‌دانان، ریاضی‌دانان، مهندسان، كتاب‌شناسان، كاشفان و مخترعان جهان اسلام را ـ كه در سده‌های نخست تكوین تمدن اسلامی در بنیانگذاری تمدن جدید بشری و پیشرفت علوم تجربی، ریاضی و اجتماعی نقش بسزایی داشته‌اند ـ به اختصار یاد آوری كنیم تا روشن شود:
1. تضادهای خنده‌دار میان علم و دین ـ كه در جهان مسیحیت و مغرب‌زمین اتفاق افتاده است ـ هیچ ربطی به جهان اسلام و فرهنگ قرآنی ندارد كه همه علوم عقلی، تجربی و دانش جدید در بستر فرهنگ اسلامی و به تشویق و تحریك دین خاتم، كشف شده، رشد كردند؛ اسلام حتی راه انتقال و ترجمة سرمایه‌های علمی سایر ملل و تمدن‌ها را نیز بازگذاشته، اساسا ذخیره‌های اصلی علوم همه بشریت نیز به وسیلة مسلمین بازیافت، تذهیب و حفظ شد و حتی رشد كرد.
اسلام، دینی «زندگی‌گریز»، بی‌التفات به دنیای مردم و حقوق معیشتی آنان نیست؛ اسلام به علوم مادی، طبیعی، كشف، شناسایی امكانات طبیعت، تسخیر صحیح عالم طبیعت و استفاده از مواهب زندگی به روش‌های علمی، تجربی، تحقیقی و آزمایشگاهی فراخوانده، قابل تفكیك از تمدن، علم و معیشت مردم نیست
2. بر‌خلاف القاها و افتراهای مستشرقان، برخی غربزدگان و تاریخ نویسان بی‌اطلاع و فاقد دانش كافی تاریخ یا مغرض، فرهنگ اسلامی، افزون بر علومی كه مستقیماً بر معارف دینی متمركزند و افزون بر دانش عرفانی و عقلانی به پدیده‌های طبیعی و اجتماعی نیز توجه وافر داشته، با سفارش بسیار به جستجو كردن، تجربه و بررسی عینی پدیده‌ها، دعوت كرده است و ذهن‌گرایی تجریدی(1) صرف را جایگزین عینگرایی‌های حیات بشری نكرده، بلكه به همة معارف، نیاز‌ها و واقعیات به اندازة كافی توجه كرده است؛ بنابراین در كنار فقه، فلسفه، عرفان و تفسیر به علوم طبیعی، تجربی و ریاضی نیز، توجه جدی نموده است.
3. اسلام، دینی «زندگی‌گریز»، بی‌التفات به دنیای مردم و حقوق معیشتی آنان نیست؛ اسلام به علوم مادی، طبیعی، كشف، شناسایی امكانات طبیعت، تسخیر صحیح عالم طبیعت و استفاده از مواهب زندگی به روش‌های علمی، تجربی، تحقیقی و آزمایشگاهی فراخوانده، قابل تفكیك از تمدن، علم و معیشت مردم نیست.
4. جهان امروز به‌ویژه مغرب‌زمین از قرون وسطی و دوران فقر، نكبت و بی‌سوادی خود به بركت تقلید و كپی برداری از دستاوردهای علمی و مدنی جهان اسلام و تمدن اسلامی، خارج شده، به نردبان مدنیت و علم جدید گام گذارد؛ البته باید توجه داشت كه این توجه بسیار دین مبین خاتم‌الانبیا صلی الله علیه و آله به علم، تمدن و مواهب طبیعت در راستای كمال الهی و نزدیكی به خداوند است، حال آن‌كه مقلدان غربی و اقتباس‌گران از تمدن اسلامی، آن اهداف و روش‌های انسانی را كنار گذارده، علم و تمدن را به تدریج در مسیرهای غیر انسانی به‌كار انداخته، رشد دادند.
5. بالاخره این‌كه طرح پیشینه رویكرد اسلام به علم، جامعة منتظر را برخود باوری و اعتماد به نفس بیشتر دعوت می نماید تا بتواند در تلاش برای اصلاح جهان و برای ساختن الگوی جامعة انتظار، بازهم در صدر قرار گیرد، طبیعی است، تابلوی زیبای آینده ـ كه امام علوم را پایه‌گذاری می‌نماید ـ به حركت‌های جامعة منتظر سرعت می‌بخشد.
انتقال دانش از جهان اسلام به غرب
در دوره رنسانس و پس از آن، دانش‌طلبان مغرب‌زمین، ممالك اسلامی را منبع علم و حكمت می‌شناختند به آنجا مسافرت می‌كردند و به آموزش زبان عربی و معلومات فضلای اسلامی می‌پرداختند؛ از نخستین اقدام‌های دنیای اروپایی و مسیحی، آموختن زبان عربی بود تا به معارف و علوم دستاوردهای تمدن اسلامی دسترسی یابند؛ سپس مدارس اسلام‌شناسی و خاور‌شناسی را پی‌افكندند تا كلید دستیابی به فرهنگ اسلامی را به چنگ آورند؛ آنگاه با سرزدن به كشورهای اسلامی و تأمل در كتابخانه‌های مساجد و مدارس، كتابشناسی فرهنگ اسلامی را فراگرفتند.
شماری از موضوعاتی كه مستشرقان در آن‌باره، متن‌هایی از مسلمانان را ترجمه كرده، یا بر پایة مآخذ اسلامی و بهره‌گیری از آن‌ها، كتاب‌ها نوشته‌اند، و دانش خویش را در این موضوعات از جهان اسلام آموخته، ترجمه كردند، بدین‌قرار است:
طرح پیشینة رویكرد اسلام به علم، جامعة منتظر را برخود باوری و اعتماد به نفس بیشتر دعوت می نماید تا بتواند در تلاش برای اصلاح جهان و برای ساختن الگوی جامعة انتظار، بازهم در صدر قرار گیرد، طبیعی است، تابلوی زیبای آینده ـ كه امام علوم را پایه‌گذاری می‌نماید ـ به حركت‌های جامعة منتظر سرعت می‌بخشد
منطق و روش شناسی ـ كلام و عقاید ـ ملل و نحل ـ فلسفه و الهیات، لاهوت و عرفان و كلام، مباحث وجود، قصص فلسفی ـ نقد فلسفی ـ زمان در فلسفة اسلامی ـ فلسفة سیاسی‌اسلامی ـ سیاست دینی ـ مدینه‌های فاضلة اسلامی ـ (مدینه فارابی، مدینة ابن ماجه و ...). آسمان شناسی (علم الفلك) ـ ستاره شناسی ـ حركات اجرام سماوی ـ دریا شناسی (علم البحر) ـ چگونگی سفرهای دریایی ـ روانشناسی، روانشناسی اجتماعی، روان درمانی ـ جامعه شناسی ـ زیبایی شناسی ـ پول شناسی ـ فضا شناسی (كائنات جو) بحث دربارة ذره و شناخت آن (آغاز مباحث اتم شناسی علمی) ـ فلسفه تاریخ ـ فیزیك و شعب مختلف آن ـ علم دستگاه‌های مكانیكی (علم الحیل) ـ شیمی و ابزار‌های شیمیایی (شیمی جابری، شیمی رازی) ـ اسطرلاب سازی (آلات دقیقه) ـ رصد و زیج ـ حساب و هندسه ـ جبر و مقابله ـ مثلثات ـ فنون معماری ـ آداب بحث و مناظره ـ سیاست و آداب زمامداری ـ دایرة المعارف نویسی ـ آمارگیری و رده بندی علوم ـ سفرنامه نویسی ـ زندگی‌نامه نویسی ـ طب عمومی، تشریح، طب بالینی ـ آسیب شناسی (توصیف و ذكر علایم بیماری‌ها) ـ چشم پزشكی ـ بهداشت ـ داروشناسی و داروسازی (قرابادین ـ ادویة مفرده، مركبه، نباتی، حیوانی و معدنی) ـ جراحی ـ فیزیولوژی (وظایف الاعضا) ـ گیاه‌شناسی (نام‌های گیاهان، گیاهان دارویی) ـ حیوان شناسی (تربیت حیوانات، تربیت پرندگان) ـ فلاحت و كشاورزی ـ استخراج آب‌های زیر زمینی (آبیاری) ـ حرفه و صنعت ـ نظامات اداری ـ اصول بازرگانی ـ قانون، فقه، اصول فقه، حقوق سیاسی ـ حقوق جزایی ـ حقوق مدنی ـ تاریخ، تاریخ عمومی، تاریخ اجتماعی، تاریخ سیاسی، تاریخ علوم و طبقات ـ جغرافیا، جغرافیای انسانی، جغرافیای اقتصادی، تهیه نقشه‌های جغرافیایی از سطح كره زمین ـ علوم غریبه و معارف هرمسی ـ مقاله نویسی، قصه نویسی ـ شعر، سبك شعر، نقد شعر، نقد ادبی ـ علوم بلاغت و معیارهای نقد ـ كتابشناسی، فهرست نویسی ـ فقه اللغة، زبان گرامری ـ نحو، صرف، عروض، قافیه ـ علم خطابه ـ زبان‌شناسی و ... این فهرستی مختصر از علوم و معارف اسلامی است كه به جهان مسیحی، اروپا، آمریكا و ... منتقل شده است.
همچنین باید ترجمه‌های «قرآن كریم» را نیز افزود كه چه بسیار از معارف گوناگون این كتاب آسمانی استفاده كرده‌اند، همینگونه ترجمه سخنان و احادیث پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، و كلمات امام علی بن ابیطالب (علیه السلام) ...، افزون بر دیگر چیزهایی كه از سرزمین‌های اسلامی برده‌اند، نسخه‌های خطی، اشیای نفیسه، ابزار علمی و ... كه موزه‌ها، آزمایشگاه‌ها و كتابخانه‌های خویش را با آن‌ها بی‌نیاز كرده‌اند، و علوم تجربه شده و اسرار بسیار مهمی را از آن نسخه‌ها و ابزار آموخته‌اند.
ادامه دارد...
پی نوشت:
[1] . تجرید: تنهایی گزیدن (فرهنگ معین).
بخش مهدویت تبیان
منبع:
مجله امان شماره 13
