شرایط دیدن خدا
پس از بیان روایات موجود در جوامع روایی فریقین ـ شیعه و اهل سنت ـ (در نوشتار قبلی با عنوان چگونه می توان خدا را دید ؟ ) نوبت به بررسی آیات و بیان مفهوم واقعی رۆیت خدا میرسد. شیعیان معتقدند كه وجود خدا پیراستهتر از آن است كه در روز آخرت با این دیدگان حسی دیده شود. در ادامه این موضوع به صورت کاملاً مجمل مورد بررسی قرار میگیرد.
انواع رۆیت خدا
رۆیت خدا به دو گونه تفسیر میشود:
الف) رۆیت قلبی و شهود باطنی
رۆیت قلبی در پرتو ایمان كامل به دست میآید. در امکان و وقوع این نوع از رۆیت برای اولیای الهی، جای تردید وجود ندارد. همچنانکه در قسمت پیش روایتی از امام علی (علیه السلام) در اینباره ذکر گردید که حضرت فرمودند: «دیدگان ظاهری ، خدا را نمیبیندامّا دلها در پرتو حقیقت ایمان او را مییابند».
ب) رۆیت حسّی با دیدگان مادّی
رۆیت حسی شرایطی را میطلبد كه میتوان آنها را چنین بیان كرد:
ـ حسّ بینایی سالم باشد.
ـ یك نوع مقابله میان رائی و مرئی حاكم باشد.
ـ مرئی بسیار دور یا بسیار نزدیك نباشد.
ـ مانعی میان بیننده و دیدنی وجود نداشته باشد.
ـ مرئی بیرنگ (چون هوا) نباشد.
ـ نور كافی برای دیدن وجود داشته باشد.
ـ مرئی در جهت خاص نسبت به بیننده قرار گیرد.
تحقق این شرایط درباره خدا ملازم جسم و جسمانی بودن او است، و همه مسلمانان جهان، خدا را برتر از جسم میدانند.
مسأله رۆیت خدا یك اندیشه وارداتی است كه از طریق «احبار یهود» وارد محیط اسلامی شده و گروهی ناآگاهانه آن را پذیرفتهاند
رۆیت خدا یك عقیده وارداتی است
مسأله رۆیت خدا یك اندیشه وارداتی است كه از طریق «احبار یهود» وارد محیط اسلامی شده و گروهی ناآگاهانه آن را پذیرفتهاند. در اینجا نمونههایی از باورهای وارد شده در عهد قدیم آورده میشود:
1ـ «خداوند را دیدم كه بر تخت بلندی نشسته بود. گفتم: وای بر من، چشمان من پادشاه سپهدار را دیدند».(اشعیاء: 6/ 1/ 6)
2ـ «میدیدم كه تخت هایی گذاردهاند و خدای قدیم بر آن نشسته، لباس او چون برف سفید و موهای سر او مانند پشم پاكیزه بود، تخت او شعلهای از نور بود». (دانیال: 7/ 9)
3ـ «امّا من به صورت او مینگرم». (مزامیر داود: 17/ 15)
4ـ «سلیمان بر پروردگار خود خشمگین شد، چون قلب او از خدا برگشت، خدای اسرائیل كه دو بار برای او دیده شده است». (ملوك اول/ 11)
5ـ «من خدا را دیدم كه بر تخت خود نشسته و همه سپاهیان دریا در برابر او ایستادهاند». (ملوك اول/ 23)
پیروان این كتابها، «اندیشه رۆیت» را در میان برخی از محدثان اسلامی رواج داده و آن را به عنوان یك عقیده اسلامی مطرح كردهاند.
ذات اقدس الهی فراتر از آن است كه در نقطهای قرار گیرد و چشمان او را بسان ماه شب چهارده ببیند. اگر واقعاً رۆیت خدا حتی در آخرت امكانپذیر بود، نباید چنین برخورد تندی انجام بگیرد، بلكه باید در پاسخ گفته شود: این درخواست شما در این جهان عملی نیست، و در جهان دیگر او را مانند ماه شب چهاردهم خواهید دید
قرآن خدا را فراتر از رۆیت بصری میداند
قرآن مجید خدا را فراتر از امكان رۆیت بصری میداند، آنجا كه میفرماید:
«لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»؛ (انعام/103: چشم ها او (خدا) را نمیبیند ولی او دیدگان را میبیند، او موجودی لطیف ـ برتر از رۆیت ـ و از همه ما آگاه است).
این آیه و آیات مابعد آن در مقام بیان ویژگیهای خداست: «وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ»؛ (او روزی میدهد ولی روزی داده نمیشود». «وَ هُوَ یُجیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیه»؛ (او پناه میدهد ولی پناه داده نمیشود».
با توجه به این صراحت، چگونه میتوان گفت رۆیت خدا در آخرت جزء عقاید اسلامی است؟!
برخورد انتقادی قرآن با طرح رۆیت
رۆیت خدا اندیشهای یهودی است كه وارد اسلام شده و قرآن آنگاه كه مسأله درخواست رۆیت را از سوی بنی اسرائیل مطرح میكند، به شدت به نقد آن میپردازد. اینك به سه آیه زیر توجه فرمایید:
1ـ «وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُۆْمِنَ لَكَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»؛ (بقره/56: [به یاد آرید] آنگاه كه به موسی گفتید: ما به نبوت تو ایمان نمیآوریم مگر اینكه خدا را آشكارا ببینیم، در نتیجه چنین درخواستی، صاعقه شمارا در حالی كه مینگریستید، فراگرفت).
2ـ «نساء/153: یَسْئَلُكَ أَهْلُ الْكِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ كِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَكْبَرَ مِنْ ذلِكَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً»؛ (اهل كتاب از تو میخواهند برای آنان كتابی از آسمان فرود آوری ـ تعجب مكن ـ از موسی بزرگتر از این را خواستند، به او گفتند: خدا را آشكارا به ما نشان بده).
3ـ «وَ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَری رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبِیراً»؛ (كسانی كه به روز رستاخیز ایمان ندارند، گفتند: چرا فرشتگان برای ما فرود نمیآیند و یا خدای خود را نمیبینیم. آنان در باطن تكبر ورزیدند و راه طغیان و عناد را پیشگرفتند».
ذات اقدس الهی فراتر از آن است كه در نقطهای قرار گیرد و چشمان او را بسان ماه شب چهارده ببیند. اگر واقعاً رۆیت خدا حتی در آخرت امكانپذیر بود، نباید چنین برخورد تندی انجام بگیرد، بلكه باید در پاسخ گفته شود: این درخواست شما در این جهان عملی نیست، و در جهان دیگر او را مانند ماه شب چهاردهم خواهید دید.
دلیل قائلان به رۆیت
مهمترین دستاویز قائلان به رۆیت این آیه مباركه است:
«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ* إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ* وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ* تَظُنُّ أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ»؛ (چهرههایی خرم و شادابند* به سوی پروردگار خود مینگرند* و چهرههایی در آن روز گرفتهاند* گمان دارند كه عذاب كمرشكن در كمین آنهاست).
جمعی از بیخبران آیه فوق را اشاره به مشاهده حسی خداوند در قیامت گرفتهاند. و میگویند در آن روز خدا را با همین چشم ظاهر مشاهده خواهند كرد! در حالی كه لازمه چنین مشاهدهای جسمانی بودن خداوند است که ذات پاكش از این بركنار است، همانگونه كه در آیات مختلف قرآن روی آن تكیه شده است که در فوق مواردی از آن آورده شد.
مقصود از «ناظرة» نگاهی با چشم دل و از طریق شهود باطن است، نگاهی كه آنها مجذوب آن ذات بیمثال، و آن كمال و جمال مطلق میكند، و لذتی روحانی و توصیف ناپذیر به آنها دست میدهد.
بعضی برای «ناظره» تفسیر دیگری ذكر كرده و گفتهاند: به معنای انتظار است، یعنی مۆمنان در آن روز انتظارشان تنها از ذات پاك خدا است، و حتی بر اعمال نیك خود نیز تكیه نمیكنند، و پیوسته منتظر رحمت و نعمت اویند.
جمع میان معنای «نظر كردن» و «انتظار داشتن» نیز بعید به نظر نمیرسد، زیرا استعمال لفظ واحد در معانی متعدد جائز است. اما اگر بنا شود یكی از این دو معنی منظور باشد ترجیح با معنی اول است.
دلائل عقلی گواهی میدهد كه خداوند هرگز با چشم دیده نخواهد شد، زیرا چشم تنها اجسام یا صحیحتر بعضی از كیفیات آنها را میبیند و چیزی كه جسم نیست و كیفیت جسم هم نمیباشد، هرگز با چشم مشاهده نخواهد شد
اینکه برخی گفتهاند در جهان دیگر انسان درك و دید دیگری پیدا میكند نیز كاملاً غیر موجه است، زیرا اگر منظور از این درك و دید، درك و دید فكری و عقلانی است كه در این جهان نیز وجود دارد، و با چشم دل و نیروی عقل جمال خدا را میتوان مشاهده نمود و اگر منظور، چیزی است كه با آن جسم را میتوان دید، چنین چیزی در مورد خداوند محال است خواه در این دنیا باشد، خواه در جهانی دیگر، بنا بر این گفتار مزبور كه انسان در این جهان خدا را نمیبیند ولی مۆمنان در قیامت خدا را میبینند، سخنی غیر منطقی است.
دلائل عقلی گواهی میدهد كه خداوند هرگز با چشم دیده نخواهد شد، زیرا چشم تنها اجسام یا صحیحتر بعضی از كیفیات آنها را میبیند و چیزی كه جسم نیست و كیفیت جسم هم نمیباشد، هرگز با چشم مشاهده نخواهد شد و به تعبیر دیگر، اگر چیزی با چشم دیده شود، حتما باید دارای مكان و جهت و ماده باشد، در حالی كه او برتر از همه اینها است، او وجودی است نامحدود و به همین دلیل بالاتر از جهان ماده است، زیرا در جهان ماده همه چیز محدود است.
چکیده:
در بسیاری از آیات قرآن از جمله آیاتی كه در مورد بنی اسرائیل و تقاضای رۆیت خداوند سخن میگوید با صراحت كامل، نفی امكان رۆیت از خداوند شده است. به طور کلی این عقیدهای است که برخی افراد ناآگاه، از منابع و افکار یهودیان وارد اسلام کرده و ترویج نمودهاند. مواردی نیز که در قرآن یا روایات به رۆیت خداوند در دنیا یا قیامت اشاره گردیده مقصود شهود باطنی و درک قلبی میباشد و رۆیت حسی به هیچ وجه قابل قبول نیست. این تعبیرات مانند «یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ»؛ (دست خدا بالای دست آنها است) جنبه كنایی دارد و قرآن بر خلاف حكم و فرمان خرد سخن نگفته است.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منبع :
1 -راهنمای حقیقت، آیت الله سبحانی، ص 77 تا 89.
2 -تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج 5، ص 382 و ج 25، ص 303.