عزاداری بازار تبریز؛ سنتی به قدمت تاریخ

پیش از آغاز ماه محرم

پیش از آغاز ماه محرم بازار تبریز رنگ و بوی دیگری به خود گرفته و تمامی گذرهای آن حسینی می شوند. پرچم های سیاه و سبز در و دیوار و حجره های عاشقان حسینی را آراسته کرده و لباس های مزین به نام امام حسین (ع) و پرچم و سربندهای سیاه بیش از هر چیزی در حجره های بازار خود نمایی می کند و در این ایام خرید و فروش می شود. بازاریان هم حجره های خود را برای پذیرایی از دسته های عزاداری و مهمانان امام حسین (ع) آماده می کنند.

حجره‌های فرش‌فروشی و چای‌فروشی و قند فروشی در طول ایام عزاداری میزبان عاشقان حسین(ع) و حاضران در بازار هستند و چای، خرما، نان، پنیر و شربت از میهمانان خود پذیرایی می‌کنند و در برخی از تیمچه‌ها سفرهای نذری برای عزاداران حسینی پهن می شود.

یوسف قدرتی یکی از موسسان دسته های عزاداری در بازار تبریز در این باره می گوید: بیش از 50 سال است که در دسته های عزاداری در بازار تبریز حضور دارم که حدود 20 سال در دسته محله" نوبر" تبریز و 30 سال هم در دسته محله خیابان تبریز حضور داشتم.

وی ادامه می دهد: در گذشته دسته جات عزاداری از چند ماه قبل از محرم در مسجد بازار تبریز برای شرکت در مراسم بازار اسم نویسی می کردند زیرا محلات زیادی برای شرکت در این مراسم داوطلب بودند و اولویت شرکت با دسته جاتی بود که زودتر نام نویسی می کردند.

قدرتی می افزاید: حدود 27 دسته در بازار تبریز در ماه محرم عزداری می کنند که این دسته‌ها از محلات قدیمی و اصیل تبریزی از جمله محله نوبر، سیلاب،اهراب، ششگلان، خیابان و چند محله دیگر هستند.

وی عزاداری بازار تبریز را یکی از قدیمی ترین و باسابقه ترین دسته جات عزاداری می داند و میگوید:عزاداری بازار تبریز از لحاظ قدمت و رسمیت یکی از بزرگترین دسته جات در کشور است که علاوه بر دسته جات محلات، افراد زیادی هم برای نظاره این مراسم به بازار می آیند.

دسته کوچه باغ و خیابان خبر آوران محرم

هفتم محرم که می رسد دسته محله های کوچه باغ و خیابان فرارسیدن عزای حسینی را به یاد بازاریان آورده و ندای اتمام کسب و کار را برای آنها سر می دهند.

یکی از خادمان امام حسین و کسبه های بازار تبریز دسته های کوچه باغ و خیابان را خبرآوران محرم عنوان کرد و می گوید: هفتم محرم که می شود این دو دسته وارد بازار می شوند تا اعلام آمادگی کنند و از رسیدن موسم عزاداری حسینی خبر می دهند. محمد تقی شهیری ادامه می دهد: مغازه‌ها از آن پس تعطیل شده و عزاداری‌ها تا سوم امام ادامه پیدا می کند.

شیوه عزاداری

محمد تقی شهیری می‌گوید: هر کدام از دسته جات حسینی بر اساس سنت دیرینه برگزاری این مراسم‌ها، نام یکی از خیابان‌‌ها و محلات قدیمی تبریز را بر دوش می کشند و هر کدام با علم‌های ویژه‌ای دسته جات زنجیر‌زنی، سینه‌زنی و مرثیه خوانی مسیر بازار را طی می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: میدان‌داران در وسط این هیات‌های عزاداری وظیفه میدان‌داری و حفظ نظم و ترتیب را برعهده دارند. میدان داران معمولا از جوانان پر توان و قوی هیکل دسته هستند تا توان هدایت با نظم و ترتیب هیات را در طول این مسیر نسبتا طولانی را داشته باشند. پیر و جوان در کنار هم و دوشادوش همدیگر به عزای سید و سالار شهیدان می‌گریند و اشک ماتم می‌ریزند.

شهیری با اشاره به ترکیب دسته های بازار می گوید: هر دسته یک عرب، عجم و سینه زن دارد که دسته عرب‌ها پیش از همه وارد بازار شده و پس از آن عجم و بعد زنجیر زنان وارد می شوند.

بازار در شب تاسوعا

غروب تاسوعا مسیر عبور عزاداران در بازار تبریز با شمع های روشن نورباران می شود. نذر شمع، به ویژه در روز تاسوعا و شام غریبان از سنت های دیرینه مردم بسیاری از مناطق آذربایجان شرقی است ودر این ایام آنهایی که نذر کرده اند 41 شمع را در 41 مسجد بر می افروزند تا نشانه ای از روشنی و روشنایی باشد. شمع مایه روشنایی است، می‌سوزد و نور می‌بخشد و بر ظلمت و تاریکی فایق می‌آید.

عصر روز نهم محرم مصادف با تاسوعای حسینی هم ساعاتی پیش از غروب آفتاب، شمع‌گذاران در طول بازار به حرکت در می‌آیند و 41 شمع را در 41 مسجد روشن می‌کنند تا حاجاتشان برآورده‌ شود. وجود بیش از 15 مسجد در محوطه بازار تبریز سبب شده است تا اکثر شمع‌گذاران از این مسیرها عبور کنند.

مراسم عصر عاشورا

سر دسته محله "خیابان" تبریز به اجرا شدن مراسم شبیه خوانی در بعد از ظهر عاشورا در این بازار اشاره می کند و می گوید: دسته محله "دوچه " در بعد از ظهر عاشورا مراسم شبیه خوانی در بازار اجرا می کند، همچنین محله"ویجویه" در مراسم شام غریبان امام حسین(ع) با سر دادن جمله " شمع عزا آوردیم تا اهل بیت عصمت در تاریکی نمانند" با در دست داشتن شمع در بازار می گردند.

قدرتی با اشاره به مرثیه خوانی در برخی نقاط بازار تبریز می گوید: در تیمچه های حاج شیخ، حاج محمد قلی و برخی دیگر از تیمچه های بازار تبریز از اول محرم مراسم مرثیه خوانی توسط وعظا و علمای بزرگ تبریز اجرا می شود.

شهیری هم با اشاره به اینکه مراسم عزاداری در بازار از عصر تاسوعا رسمیت بیشتری به خود می گیرد، اضافه می کند: یکی دیگر از مراسم هایی که توسط هیات های عزاداری در بازار برپا می شود شبیه خوانی محله شتربان تبریز است. محله شتربان با پوست شیری جنگلی در عاشورای حسینی شبیه خوانی کرده و از مصیبت های علی اصغر (ع) گفته و به عزاداری می پردازند.

محمد تقی شهیری که از بازاریان و عاشقان حسینی است برپایی مراسم های عزاداری در بازار را نعمت بزرگی برای اهالی آن دانسته و می گوید: مکتب عاشورا درس ایمان و برپایی حق به بازاریان می دهد تا در هر حال به یاد داشته باشند از برخورد با دیگران و مبادلات خود رعایت حق و انصاف را داشته باشند.

چشمانش پر اشک شده و ادامه می دهد: ایمان حضرت زینب و امام حسین (ع) یتیم نوازی، احترام به دیگران را می آموزد که در عزاداری های ظاهری مکتب امام حسین نباید به فراموشی سپرده شود. در دسته های عزاداری بازار احترام خاصی به "سید"‌ها می گذارند و در صورتی که در دسته ای سید وجود داشته باشد آن دسته و آن فرد اول در بازار وارد می شود.

شاخسی واخسی

از جمله دسته‏های خاص در آذربایجان، دسته شاخسی واخسی است این دسته كه از دو گروه تشكیل می‏شود در یك گفتگوی متقابل تكراری به حركت در كوچه‏ها، خیابان و محلات می‏پردازند. گاه آنها در دو صف روبروی یكدیگر می‏نشینند. محل نشستن یا بیتوتة دسته در جلوی مساجد یا مركز محلات است.

در ابتدای دسته شاخسی واخسی یك نفر به نام دسته باشی حركت می‏كند و اشعار خاصی را می‏خواند. بقیة عزاداران در حالیكه به ردیف با یك دست دامن همدیگر را گرفته‏اند و با دست دیگر بر سینه می‏زنند، حركت می‏كنند. پس از یك یا دو ساعت، عزاداران به محل تشكیل دسته بازگشته و همگی در محیطی دایره وار می‏گردند و در آخر با گفتن یا حسین عزاداری را به پایان می‏بردند.

دسته‏های شاخسی و واخسی در روزهای اول محرم از نوجوانان 7 تا 12 سال تشكیل می‏شود ولی هر چه تاسوعا و عاشورا نزدیك می‏شوند، افراد بزرگتر بیشتر در دسته حضور پیدا می‏كنند. تا آنكه در روز عاشورا صبح زود، در برخی از مناطق، دستة شاخسی واخسی پس از طلوع آفتاب كفن پوشیده و به میدان آمده و عزاداری می‏كنند.

شبیه خوانی

از معمولترین آیینهای عزاداری حسینی درآذربایجان، شبیه خوانی است. شبیه خوانی صورتی از بازسازی وقایع كربلاست كه در آن افراد به شیوه‏ای تجریدی به دو گروه اشقیا و امام خوانها تقسیم می‏شوند. اشقیا با لباس سرخ و تیره و صدای ناهنجار و امام خوانها با لباس سبز و صدایی دلنشین وقایعی چون شهادت حضرت عباس، حضرت علی اكبر، حضرت قاسم و امام حسین (ع) را به نمایش می‏گذارند. كیفیت شبیه خوانی، اجرای جزئیات، نوع شبیه و نیز روز اجرای آن از منطقه‏ای به منطقة دیگر تفاوت پیدا می‏كند. با این حال در بیشتر مناطق كه شبیه خوانی وجود دارد شبیه‏ها در آخرین روزهای عزاداری حسینی اجرا می‏شوند.

شبیه خوانی در برخی از روستاها و شهرهای آذربایجان از جمله در شهرهای  هریس،مرند، تبریز، علمدار گرگر، شبستر و مراغه و هشترود اجرا می‏شود. شبیه خوانی در بسیاری از روستاها و شهرهای آذربایجان شرقی وجود ندارد و افراد آن مناطق برای استفاده از این مراسم به نقاط دیگر می‏روند.

شمع افروزی

شمع افروزی معمولاً درآذربایجان شرقی در بعد ازظهر تاسوعا انجام می‏گیرد.  این مراسم  در شهرستانهای تبریز، جلفا، مراغه، سراب، مرند با شكوه خاصی برگزارمی شود. در برخی مناطق گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به 35 تا 40 حسینیه یا مسجد می‏روند و در مقابل هر یك تعدادی شمع می‏افروزند و این را به نشانة آتش افروزی امام حسین (ع) در هنگام وداع با یارانش می‏دانند، اجرا شود.

علمبندی

در هر یك از محلات شهر مراغه دسته های عزاداری در اولین روز ماه محرم نسبت به برپاكردن علم اقدام میكنند. علم كه به ارتفاع 10 متر است عزاداران و نذرداران نذورات خود را آن بسته در حالیكه سوگواری میكنند، علم را برافراشته و در وسط میدان میكارند. امروزه علم ها بیشتر فلزی اند. جهت برپاكردن آن از جرثقیل استفاده میشود بستن علم آغاز مراسم سوگواری است.

علم جوشدی

مراسمی كه در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرستان اهر برگزار میشود و در طی آن علم بسیار بلندی برداشته شده و در میان جمعیت به حركت درآورده میشود. شبیه این مراسم در برخی دیگر از شهرستانهای استان نظیر هشترود، كلیبر، مراغه و … برگزار میشود.

ذغال مالی

در ایام عزاداری گروهی از عزاداران بر چهرة خود ذغال مالیده و آن را سیاه می‏كنند. این گروه كه خود را تشنه لبان كربلا می‏نامند، در محلات شهرها و روستاها گشته و عزاداری می‏كنند.

پولكه تولاما

مراسمی كه در برخی از نقاط شهرستان مراغه از جمله روستای فرج آباد در اولین ساعات روز عاشورا (ساعت یك شب) برگزار می شود و در طی آن مردم روستا در خرمن گاه روستا در حالی كه گروه موسیقی (طبل و سنج و قره نی) می نوازند ضمن برافروختن مشعل و چرخانیدن آن در هوا مراسمی را برگزار می كنند.

فراوری: الهام مرادی

بخش گردشگری تبیان

برگرفته از مهر، موزه محرم