میدان توپخانه در تهران قدیم

میدان توپخانه از وسیع ترین میدانهای تهران قدیم محسوب می شد این میدان در زمان ناصرالدین شاه احداث شد و حصاری از دو طبقه ساختمان طاق ضربی به دورش كشیده شد و توپچی ها و توپهای آنان در آن، جا داده شدند.

در چهار گوشه این میدان در طول زمان ساختمانهای مختلفی بنا گردید كه در جای خود از مهم ترین تاسیسات مملكتی محسوب می شد.

سیر تحول میدان به سه دوره تاریخی تقیسم می شود: 

دوره اول : از آغاز شکل گیری میدان تا تکمیل شکل نخستین آن  که مصادف با اولین توسعه شهر تهران در عهد ناصری (1260تا 1300خورشیدی) در این دوره، پست و تلگراف در بدنه شمالی، بانک شاهی در ضلع شرقی، اداره پستخانه مبارکه و بعدها اداره بلدیه در بدنه شمالی و اداره نظمیه در ضلع غربی میدان احداث گشتند. دراین دوره میدان،ازهمگونی و یکپارچگی برخوردار است و به عنوان مرکز ارتباطات شهری و محل برگزاری مختلف و محل زندگی اجتماعی و فرهنگی شهر محسوب  می شد .

دوره دوم : مصادف است با تغییر حکومت قاجار  و روی کار آمدن حکومت رضاخان و تغییر ااگوی گذشته و پیدایش روابط  و شروع مدرنیزاسیون و در نتیجه وقوع تغییر و تحولات جدی در چهره شهر تهران که نهایتاً به شکسته شدن قالب قبلی میدان منجر شد. شکل جدید میدان در فاصله سال های  1300 تا  1320 خورشیدی تکمیل و تثبیت شد. این وضیعت کمابیش تا حدود سال 1340 خورشیدی باقی ماند؛ اما از سال 1320 خورشیدی به تدریج رو به زوال رفت. به دلیل قرار داشتن موسسات اصلی دولتی ، میدان عملکرد و هویتی اداری- دولتی یافت .

دوره سوم : مصادف با زمانی که شکل شهر و روابط شهری گذشته به کلی دگرگون شد و به طبع کالبد میدان نیز از ارزش ها،عملکردها و قالب های قبلی کاملاً دورگشت ؛ الگو و سبک بین المللی مورد توجه قرار گرفت. دربین سال های 1320 و 1340 خورشیدی، هنوز ساختمان های دولتی مهم عناصر اصلی گرداگرد میدان را تشکیل می دادند.اما، بین سال های 1340 و 1370 خورشیدی، با تخریب ساختمان شهرداری، ساختمان های متعددی تجاری در ضلع شمالی خیابان پشت شهرداری در معرض دید قرار می گرفت. به تدریج ، ساختمان های ضلع جنوبی تخریب و حذف شدند و مترو ساخته شد .

درتهران قدیم خیابانهای متعددی به این میدان وصل می شد كه هر خیابان با دروازه ای به میدان منتهی می گردید. خیابان چراغ برق (امیركبیر)، خیابان لاله زار، خیابان علاءالدوله (فردوسی)، خیابان باغشاه (سپه)، خبابان باب همایون و خیابان ناصری (ناصرخسرو) از جمله آن خیابانها هستند.

میدان «توپخانه» در دورهء پهلوی با تأسیس لشگر اول در باغ شاه، ‌میدان‌ «سپه» نامیده شد. توپخانه در ابتدا میدانی با ساختمان‌هایی دو طبقه در شمال و جنوب بود که توپچی‌ها و زنبورک‌چی‌ها در آن منزل داشتند.

کاربری میدان توپخانه قدیم

میدان توپخانه از بدو احداث، مرکزی برای تجمع،آتشبازی، مشق و رژه نظامی و همچنین اعدام محکومان بوده‌است. برخی بر این باورند که طراح میدان در هنگام طراحی آن به میدان نقش جهان اصفهان نیز نظر داشته‌است. در اوایل احداث میدان، چند عراده توپ غنیمتی شاه عباس صفوی از پرتغالی‌های جزیره هرمزدرآن قرار داده شده بود. همچنین توپی به نام توپ مروارید که از ساخته‌های دوران فتحعلی‌شاه بود در میدان به نمایش گذاشته شده بود.

میدان توپخانه در دوره ی زندگی خود تا به امروز شاهد صحنه های بسیاری بوده است از جمله:

اجتماعات سیاسی

در دوره ی مشروطه این میدان به دلیل نزدیکی به ارک سلطنتی و نیزمیدان بهارستان بارها محل تجمع مخالفین مشروطه بود وواقعه میدان توپخانه در اینجا اتفاق افتاد. همچنین در جریان اعتراض به نتایج انتخابات ایران در سال 1388 این میدان صحنه راهپیمایی سکوت و تجمع شمار بسیار زیادی از معترضان در روز 28 خرداد 1388 بوده‌است. از مهمترین اعدام‌های صورت گرفته در این میدان می‌توان به اعدام شیخ فضل الله نوری،نایب حسین کاشی،اصغر قاتل اشاره نمود.

شترکُشی در زمان قاجار

برای اجرای این برنامه روز نهم ذی الحجه شتر سالم و بی عیبی را زینت و آرایش می کردند. دست و پایش را حنا می بستند. او را با طاقه های ترمه می پوشاندند و طاقه های زری و منگوله ها و زنگوله های تکی و رشته ای از سر و برش می آویختند، آینه های کوچک و بزرگ بسیار بر پیشانی و پهلو هایش نصب می کردند و صبح روز دهم ذی الحجه - یعنی روز عید قربان به طرف میدان حرکتش می دادند.

نیابت این کار با شخصی بود که این سِمَت نسل به نسل به او رسیده و شاه ِ شتر قربانی اش می گفتند. او در این روز به هیأت شاه در می آمد، جبّه ی ترمه می پوشید، جقه ها و درجه ها و نشان های پُر زرق و برق فراوان به خود می آویخت و شمشیر و نیزه به دست می گرفت و بر شتر می نشست و با جار و جنجال و هیاهو به همراه دسته ی موزیک و عده ای سواره و پیاده از خیابان علاء الد وله (= فردوسی امروز) به سوی میدان توپخانه می آمد و به اجرای یک نمایش بی پایه و بیمزه در مورد نظم و آرامش کشور می پرداخت.

بر اثر همین برنامه ها بود که هنگامی که خارجیان به ایران می آمدند، با دیدن این صحنه ها - بی توجه به سابقه ی فرهنگ درخشان ایرانی- به ما رأی توحش می دادند. رسم بی رحمانه ی شتر قربانی که حاصل ذهن بیمار قاجاریان بود ، پس از روی کار آمدن رضا شاه بکلی از میان رفت.

نمایش کارناوال

از دیگر اتفاقاتی که در میدان توپخانه روی داد، نمایش کارناوال بود که شروع آن به مناسبت الغای امتیاز نفت ِدارسی وتاریخ آن اواسط سال 1312 بود که تنها چند سالی به پایان مدت ِآن باقی مانده بود، اما رضا شاه منتظر پایان آن نشد و بطور یک طرفه آن را ملغا نمود و به این مناسبت کارناوال شادمانه ای به راه افتاد که تا آن زمان سابقه نداشت .البته این کارناوال به علت فقراقتصادی ایران نتوانست بیش از سه سال دوام بیاورد .

بطور کلی باید گفت میدان توپ خانه در آغاز میدانی بود با ساختمان های دو طبقه که توپچی ها و زنبورکچی ها در بالا خانه های شمال و جنوبش سکونت داشتند تا با نزدیکی شان به اندرون شاهی در مواقع لزوم بتوانند به کمک بشتابند. آنگونه که گمان می رفت حدود مملکت همان اندرون شاهی و ارگ سلطنتی است اما پس از آن هر قسمتش صورت تازه ای به خود گرفت و با ساختن بنا های جدید تغییراتی در فضایش حاصل آمد.