تبیان، دستیار زندگی
توسل عبارت است از هر عمل و اسبابی که باعث تقرب و نزدیکی انسان به خدا، برآوردن حاجات و اجابت دعای توسل کننده نزد خدا گردد، از جمله آن اسباب را می توان در استغاثه به پیامبران، صلحا و اولیاء الله و یا عباداتی مانند تلاوت قرآن کریم و اذکار مقدس، نماز، روزه
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : حامد حسینی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

توسل؛ قانون تغییر ناپذیر طبیعت

توسل


یکی از مهمترین حربه هایی که وهابیت برای اثبات حقانیت خویش،از آن بهره می برد ،تهمت ها  و افترائاتی است  که به واسطه آن، طیف گسترده ای از بدنه امت اسلامی را  آماج تیرهای زهرآگین خود قرار داده است . شبه افکنی هایی از این دست، بارها توسط رسانه ها، و جریانات وابسته به علمای سلفی و  وهابی فضای  جوامع اسلامی را مسموم و ملتهب ساخته و هر از گاهی بحرانها و جنایتهای ضد بشری را درسرزمین های اسلامی ،به وجود آورده است.


جالب توجه اینکه این شبهات در حالی ذهن برخی از کج اندیشان را به خود مشغول ساخته و ساحت ذهن آنان را بازیچه تفکرات این گروه قرار داده که اصل موضوع شبهه و دایره مفهومی آن هرگز برای آنان شناخته نشده است؛ و صرفا تعریفی اجمالی از برخی شبهات ،شعله هایی سیاه از تعصبات کوری را به وجود آورده که در نهایت منجر به جنایات فجیعی در جوامع اسلامی گردیده است. یکی از این مفاهیم که طوطی وار در رسانه های سلفی و وهابی مورد خدشه قرار گرفته و طیف گسترده ای از مسلمین را به واسطه آن  محدور الدم و واجب القتل معرفی می کنند،مساله توسل و استغاثه به انبیاء و اولیاء الهی است. در این نوشتار برآنیم علاوه بر واکاوی و بررسی  مفهوم لغوی و اصطلاحی توسل ، فرآیند طبیعی و فطری این قانون الهی  را در چرخه حیات طبیعی و زیستی موجودات  را بررسی نموده و تبیین نماییم.

1- بررسی و تحلیل معنای لغوی توسل:

کلمه توسل  برآمده از ریشه «وسل» در زبانهای سامی، جز عربی، ریشه شناخته‌ای نیست. تنها پیشینه برای آن در زبانهای باستانی سامی، کاربرد آن در کتیبه‌های جنوب عربستان است که در آن معنای «پیشکش کردن برای جلب خشنودی» را داشته است (1).

در لغت عربی، اگرچه گاه به فعل ثلاثی مجرد «وَسَلَ» اشاره شده است اما کهن‌ترین واژه شناخته‌شده از این ریشه واژه «وسیله» است که در قرآن کریم نیز به کار رفته است. مفسران کهن از صحابه و تابعین، بیشتر وسیله را به معنای «قُربت» گرفته‌اند (2)، اگرچه گاه معنای درجه رفیع ، فضیلت ، و حتى محبت  نیز برای آن یاد شده است. در منابع لغوی، بیشتر همان معنای قربت ملحوظ بوده، و تنها صورت‌بندی دقیق‌تری از آن ارائه شده است. از جمله جوهری (ذیل وسل) وسیله را به معنای «ما یُتَقَرَّب به» گرفته، و درواقع وسیله را ابزار تقرب شمرده است.

توسل عبارت است از هر عمل و اسبابی که باعث تقرب و نزدیکی انسان به خدا، برآوردن حاجات و اجابت دعای توسل کننده نزد خدا گردد، از جمله آن اسباب را می توان در استغاثه به پیامبران، صلحا و اولیاء الله و یا عباداتی مانند تلاوت قرآن کریم و اذکار مقدس، نماز، روزه ، جهاد، حب رسول گرامی اسلام و اهل بیت او و نیز مواردی مانند زیارت اماکن متبرکه ، مساجد ، زیارتگاهها و قبر پیامبر و اولیاء الله جستجو نمود

معنای لغوی کلمه توسل  که برگرفته از ماده وسل  در باب تفعل زبان عربی است، به واژه توسل معنای جستن وسیله داده است و غلبه معنای قربت برای وسیله موجب شده است تا لغویان عموماً توسل را به معنای «تقرّب» گیرند اگرچه معنای درخواست کردن و «سۆال» به صورت تضمنی در معنای توسل ــ نه ماده و نه صیغه آن ــ وجود ندارد، اما توسل همواره به طور التزامی معنای درخواست را دربر داشته، و این تقرب برای درخواست چیزی پی‌جویی می‌شده است. چنانکه دانشمندان اهل لغت می گویند:  توسل الیه بوسیلةِ اذا تقرب الیه بعملٍ...(3)

کلمه وسیله نیز از همین ماده در معا نی گوناگونی به کار رفته است که از جمله آنها می توان به معا نی زیر اشاره کرد:

1-نزدیک شدن  2- مقام و منزلت در پیش سلطان    3- درجه و مقام و منزلت    4- چاره جویی  با میل و رغبت برای رسیدن به چیزی  5- هر چه به سبب آن نزدیک شدن به چیز دیگری ممکن باشد (4)

در فرهنگ کهن عربی، رابطه التزامی میان درخواست کردن و توسل یا به تعبیر دیگر انجام دادن کاری برای تقرب جستن

به اندازه‌ای است که درخواست بدون توسل کمتر رخ می‌داده است. از همین رو ست که برای درخواست بدون توسل و درخواست «بدون وسیله» واژه‌هایی چون «اختبط» ساخته شده است (5).

راغب نیز در مفردات  از توسل به معنای وسیله  گرفتن یاد نموده و می گوید:

توسل عبارتست از هر چیزی که انسان برای دست یابی به هدف خویش، با میل و رغبت به آن متوسل شود.(6)

2- تبیین و بررسی معنای اصطلاحی توسل

تَوَسُّل، اصطلاحـی در فـرهنگ اسلامـی است که نـاظر بـه جستـن وسیله‌ای برای جلب رضای خداوند است . مفهوم توسل به حسب ماهیت خود، ارتباط نزدیکی با مفهوم شفاعت دارد و به همین سبب، بسا بحث از آن با مبحث شفاعت گره خورده است. به عبارت دیگر، توسل یعنی هرآنچه که انسان توسط آن برای آمرزش گناهان و برآوردن حاجت خود به خدا متوسل شود و تقرب جوید ما نند پیامبر، بندگان صالح، اعمال نیک، دعا و....

پس توسل عبارت است از هر عمل و اسبابی که باعث تقرب و نزدیکی انسان به خدا، برآوردن حاجات و اجابت دعای توسل کننده نزد خدا گردد، از جمله آن اسباب را می توان در استغاثه به پیامبران، صلحا و اولیاء الله و یا عباداتی مانند تلاوت قرآن کریم و اذکار مقدس، نماز، روزه ، جهاد، حب رسول گرامی اسلام و اهل بیت او و نیز مواردی مانند زیارت اماکن متبرکه ، مساجد ، زیارتگاهها و قبر پیامبر و اولیاء الله جستجو نمود.

ایمان

3- مساله توسل بر اساس قانون فطرت

تردیدی نیست که انسان برای رفع نیازمندیهای خود و برطرف كردن نقا یص خویش، به غیر خود و یا به تعبیر بهتر ،به خارج از محدوده وجودی خویش نیازمند است. زنجیره ای از میلیون ها موجود، از جماد، حیوان و انسان، دست به دست هم داده اند ، تا چرخ هستی در کمال مطلوب خویش در گردش باشد و موجودی به نام انسان نیز بتواند در پرتو زنجیره ای از علتها و تحرکات این گستره عظیم ، نیازمندیهای خویش را برطرف كند. سایر موجودات نیز مساله به همین منوال است،به این معنا که هر یک از این آنها در مسیر پویایی و رسیدن به کمال نوعی خویش ، وابسته و نیازمند موجودات دیگر بوده و بطور غیر ارادی ، و برای  همیشه  دست نیازشان به سمت موجوداتی خارج از محدوده وجودی خویش دراز خواهد بود.

این واقعیت محوری در نظام تکوین که علتها و معلولها را در چرخه  زیست دنیایی به هم گره می زند، همان  قانون «توسّل» است كه یك واقعیّت مسلّم در فطرت آفرینش است. هیچ بشر با شعوری  اعم از انسان مادی گرا و یا انسان معتقد به توحید، در جریان حتمی این قانون کوچکترین تردیدی  نمی کند و این خاصیت طبیعی اثر بخشی موجودات به یکدیگر را منکر نمی شود. چرا که منكر این قانون سراسری آفرینش، در حقیقت یكی از قوانین مسلّم هستی را انكار كرده است. انسانِ تشنه با نوشیدن آب، رفع عطش می كند؛ انسانِ گرسنه با خوردن غذا، رفع گرسنگی می كند. بیمار با خوردن داروهای مختلف، سلامتی خود را باز می یابد.  به هر ترتیب نظام موجود در جهان و قانون حاکم بر آن بر اساس  نظام توسل ،و فرآیند سبب و مسبب، و یا همان علت و معلول استوار است. این بدان معناست که دسترسی و نیل به هر کمال و هر مطلوبی به حکم اصل انگاشته شده در فرآیند چرخه موجودات ، نا گزیر در گرو تحصیل وسیله و استفاده از سبب  استوار است. لذا انکار اصل مساله توسل در واقع نادیده گرفتن یکی از اصول طبیعی و قوانین اولیه عالم طبیعت به شمار می آید.

در جوامع روایی سنی و شیعه  نیز ، این معنا به صراحت از ناحیه پروردگار متعال  مورد تاکید واقع شده ، که قانون توسل به عنوان یک قانون کلی و جامع الاطراف برای تمامی ساحات زندگی بشر در نظر گرفته شده  ، که باید به عنوان یک معیار کلی در مساله توسل در نظر گرفته شود .

در جوامع روایی سنی و شیعه نیز ، این معنا به صراحت از ناحیه پروردگار متعال مورد تاکید واقع شده ، که قانون توسل به عنوان یک قانون کلی و جامع الاطراف برای تمامی ساحات زندگی بشر در نظر گرفته شده ، که باید به عنوان یک معیار کلی در مساله توسل در نظر گرفته شود

از جمله این موارد حدیثی است که داستان بیماری حضرت موسی را حکایت می کند، بنی اسرائیل به عیادت او رفتند و بیماری او را تشخیص دادند، و به او گفتند اگر از فلان دارو استفاده کنی بهبودی خواهی یافت، موسی (ع) گفت: من از هیچ دارویی بهره نمی گیرم تا خداوند بدون دارو مرا شفا دهد! ولی بیماریش طولانی شد. باز به او گفتند: داروی این بیماری، معروف و مجرب است و ما با آن مداوا می کنیم و بهبودی می یابیم، باز موسی (ع) گفت: من از دارو استفاده نمی کنم! ولی بیماریش ادامه یافت، سرانجام خداوند به او وحی فرستاد: «و عزتی و جلالی لاابراتک حتی تتداوی بما ذکروه لک؛ به عزت و جلالم سوگند که بهبودی به تو نمی دهم مگر اینکه از دارویی که به تو گفته اند استفاده کنی! » موسی (ع) دستور داد آن دارو را برای او بیاورند و از آن استفاده کرد و بهبودی یافت، در این هنگام در دل موسی (ع) وسوسه ای پیدا شد (شاید وسوسه اش این بود که چرا خداوند تنها با توکل مرا رهایی نبخشید) دراین هنگام خداوند به او وحی فرستاد: «اردت ان تبطل حکمتی بتوکلک علی، فمن اودع العقاقیر منافع الاشیاء غیری؛ تو می خواهی با توکل خود حکمت و سنت مرا باطل کنی؟ ! مگر منافع داروها را کسی جز من در آنها قرار داده است» ؟ ! (7)

آنچه در این نوشتار گذشت کاوش مختصری در بررسی معنای لغوی و اصطلاحی مساله توسل بود که در نتیجه بررسی معانی  مشاهده می شود که معانی برآمده از این واژه علاوه بر تداعی مفاهیم گوناگون،ارتباطی عمیق وغیر قابل گسست با یکدیگر دارند. و تمامی معانی این واژه با آنچه که در بررسی  توسل به عنوان قانون فطری و اصل تغییر ناپذیرطبیعی عرض شد به نوعی ارتباط مفهومی داشته ودر ذیل کارکردهای این قانون طبیعی الهی به کارگرفته می شوند. این مهم تداعی کننده اصل عقلی ارتباط و پیوند سبب و مسبب  و علت و معلول است که جزء مسلمات و بدیهیات اندیشه انسانی به شمار می رود.

پی نوشتها:

1-      دایرة المعارف بزرگ اسلامی – ج 16- کلمه توسل- مقاله 6175

2-      طبری، تفسیر، 6/226، 15/106؛ طوسی، التبیان، 3/510

3-      لسان العرب ج 11 ص724

4-      برگرفته از کتب المنجد،مجمع البحرین، لسان العرب، تفسیر کشاف و زمخشری ذیل آیه 35 سوره مائده

5-      مراجعه شد به زمخشری ،ذیل ماده خبط

6-      راغب اصفهانی، مفردات راغب، ص 560؛

7-      محجه البیضاء ج7 ص432

                                                                                                                                                سید حامد حسینی

بخش اعتقادات شیعه تبیان

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.