نقاشی روی گچ ( 1 )

در گچ نگاری های دوره قاجار، مضامین مشابه کاشی نگاریها حضور یافته است. گچ نگاری در ایرن پیشینه ای دیرینه داشت و راه به تاریخ پیش از اسلام و ایام باستان می کشید. گچ نگاران با بهره گیری از رنگهای پخته و پرورده، در مضامین گل و مرغ و مجالس رزم و بزم و مذهبی، پیشرفتی چشمگیر داشتند. در دوره ی اسلامی بازمانده هایی از گچ نگاریها را به فراوانی می توان در بقایای کاخهای عباسیان و سامانیان و غزنویان مشاهده کرد و شاهد تداوم آن در سده های بعد تاریخ هنر ایران بود. زیبایی و اصالت گچ نگاری دوره ی قاجار حکایت از پیشینه ی پرشکوه آن دارد. پیداست که  شمار هنرمندانی که در این عرصه می کوشیده اند قابل اعتنا بوده و در حقیقت افرادی بوده اند که بار سنت سده های پیشین را بر دوش حمل می کرده اند و در یچه ی درک هنر را حتی به روی عوام الناس در خانه های خصوصی می گشوده اند.

از بازمانده های گچ نگاریها در بعضی از خانه ها پیداست که مردم نه چندان مرفه هم از این نوع تزیینات در خانه هایشان داشتند و نیازهای معنوی و عاطفی خود را برآورده می کردند. در دوره قاجار به لحاظ فنی و کیفیت کار دو صنعت گچ نگار وجود داشته:

صنف گچ نگاران مبرز و متبحر که کارشان را بیشتر در دربار و خانه های اعیانی به جلوه درمی آوردند و صنف گچ نگاران بازاری که بیشتر در خانه های عامه ی مردم به گچ نگاری و گچ بری می پرداختند.

اگر بخواهیم با توجه به مضمون این آثار  را طبقه بندی کنیم غالبا دو دسته آثار وجود دارد: آثاری با مضامین مذهبی و آثاری با مضامین بزمی و تزیینی

در این مقاله مورد اول و در مقاله آینده مورد دوم را بررسی خواهیم کرد.

مضامین مذهبی

شمایل امام علی(ع)  و حسنین (ع) در بقعه ی هارون ولایت اصفهان نقش بسته و منسوب به ابن رستم آل طبری و نیمه اول سده ی سیزدهم هجری است. بقعه هارون ولایت در دوره صفوی ار عنایتی ویژه برخوردار شد و هنگامی که شاه اسماعیل اصفهان را گشود دستور توسعه و مرمت آن را صادر کرد. در دوره ی قاجار هم گچ نگاریهای مذهبی بدان افزوده شد. شمایل علی (ع)  در دو قاب اندرونی آن تصویر شده، در یکی امام علی(ع)  و حسنین(ع)  و دو فرشته بالای سر حسنین (ع) نقش بسته و دور سر امام علی(ع)  و حسنین (ع) هاله ی نورانی کشیده شده است.(تصویر1) هیچ کدام برقع به چهره ندارند، اما در قاب دومی امام علی(ع)  برقع سفید به چهره دارد و در سمت راست او یکی از فرزندانش، شاید ابوالفضل عباس، دست به سینه و هله ای نور بر دور سر ایستاده و در سمت چپ هم پیکره ای دیگر، شاید میثم تمار، قرار گرفته است. در پس زمینه سه فرشته دیده می شود. دوتا در سمت راست  فوقانی و یکی در سمت چپ فوقانی. امام علی(ع) دو زانو نشسته و تسبیحی در دست دارد و پیکره ی سمت چپی هم گلی را در  در دست گرفته است. ترکیب بندی هر دو قاب ساده و صمیمی  است. در بقعه هارون ولایت صحنه هایی از مصائب کربلا هم دیده می شود.⁽¹⁾

در سقف شبستان بقعه شاهزاده ابراهیم کاشان هم شمایل امام علی(ع)  و حسنین(ع) در اطراف او، بدون برقع بلکه با هاله ی نوری و فرشته ای تاج بر سر بالای سر امام (ع)، گچ نگاری شده است. دو پیکره هم در بخش فوقانی سمت راست و چپ شاید میثم تمار و قنبر غلام امام، نقش بسته اند⁽²⁾

در همین سقف مصائب کربلا از شهادت امام حسین(ع)  و علی اکبر(ع)  و غیره، تصویرپردازی شده است. نقاش آنها معلوم نیست اما در نیمه اول سده چهاردهم هجری کار شده است.

در اندرون امامزاده شاهزاده حمزه اصفهانی در نیمه دوم سده 14 هـ. سلسله وقایع کربلا به طرزی با شکوه و زیباگچ نگاری شده است. پیکره ها زنده و جاندار همسان نگاره های کتاب آرایی هستند. مجالس جنگ پر از تحرک و پویایی است. در یک بخش حضرت عباس(ع)  سوار بر اسب و علم بر دست، با شمشیر یکی از اشقیا را دوشقه کرده است. سرها و تنه های کشتگان روی زمین افتاده و اسبان در حال تاخت و تاز هستند. در صحنه ای دیگر علی اکبر(ع)  اسب یکی از اشقیا را پی گرفته و شقی در حال فرار است. راکب و مرکوبی فرو افتاده و شماری سر و بدن در زمین افتاده و رها شده است. در صحنه ای دیگر امام حسین(ع)  در حال ورود به صحنه جنگ است. پشت سرش اهل بیت از خیمه ها بیرون آمده و در حال شیوم و گریه اند. فرشته ای او را مشایعت می کند. بعضی از اشقیا در حال تیراندازی به او هستند.⁽³⁾

در یکی از گذرگاههای قدیمی شهر کاشان شهدای کربلا در قاب بندیهای بیضی شکل گچ نگاری شده و جملگی آنها منسوب به محمد علی و تاریخ 1313هـ. است⁽⁴⁾.

گچ نگاری های مذهبی امازاده ای در لاهیجان هم از نظر پیکربندی و رنگ بندی جالب نظر است و زنجیره ای از وقایع کربلا در آن نقش خورده است.⁽⁵⁾ تمامی این تصوایر متعلق به نیمه دوم سده چهاردهم هجری است.

تکیه هفت تنان شیراز هم خالی از گچ نگاری های مذهبی نیست. در یکی از این صحنه ها که متعلق به نیمه دوم سده سیزدهم هجری است ذبح اسماعیل (ع) توسط ابراهیم(ع)  تصویرپردازی شده و فرشته ای چاقو ی ابراهیم(ع)  را گرفته و مانع از ذبح اسماعیل(ع)  شده است. در حالی که در سمت چپ تصویرگوسفندی نقش بسته که می باید به جای اسماعیل ذبح شود. در پس زمینه ترکیب بندی منظره ای پر از دار و درخت و رودخانه همراه با قایقها کوهها و خانه ها در دوردست به چشم می خورد. این تصویر گویی از روی یک تصویر چاپی اروپایی تقلید شده است. ⁽⁶⁾

پی نوشت:

1- سیف، 1379: 88،89،103

2- همان:90

3- همان:96-99

4- همان:104-107

5- همان: 108-111

6- آژند،1390: 813

سیف، هادی، 1379، نقاشی روی گچ، سروش، تهران

آژند، یعقوب،1390، نقاشی ایرانی،سمت، تهران