بهداشت خِرد چگونه بدست می‌آید؟!

خداوند متعال آدمی را به گوهر عقل آراسته است و او را بدین وسیله از سایر مخلوقات برتری داده است. در این راستا با توجه به اهمیت عقل، انسان همواره باید بکوشد تا عوامل رشد و تعالی عقل را بیابد و خود را به این سلاح مجهز نماید و از عوامل تباهی عقل پرهیز نماید و با شناخت دقیق آن ها خود را از آن ها بر حذر دارد تا مبادا گوهر شریف آدمیت را از کف بدهد! این نوشتار می کوشد به برخی از عوامل تباهی عقل بپردازد تا با شناخت صحیح از این موضوع بتوانیم گنجینه ی خدادادی خویش را حفظ و تعالی دهیم.

عقل در لغت و اصطلاح!

عقل در لغت به معنای منع است و زانوبند شتر را از این رو «عقال» می گویند که شتر را از حرکت نابجا باز می دارد.

عقل در اصطلاح به معنای آن نیرویی است که آدمی را از انجام اعمال ناثواب و ناصحیح باز می دارد که به دو دسته ی عقل نظری و عقل عملی تقسیم می شود . عقل نظری راهنمای اندیشه ی بشر و عقل عملی راهبر انگیزه ی اوست .

عوامل تباهی عقل

برخی از عوامل وجود دارند که سبب می شوند عقل انسان رو به زوال رود و قدرت و نیروی لازم را در برخورد با مسائل و موضوعات گوناگون نداشته باشد. از جمله این عوامل مستی شراب است.

شراب خمر و بی عقلی!

خداوند متعال در قرآن می فرماید: یا ایها الذین امنوا إنما الخمر و المیسر والانصاب والازمام رجس من عمل الشیطان ...؛ای کسانی که ایمان آورده اید، جز این نیست که شراب و قمار و سنگ های نصب شده برای قربانی ها که مشرکان به آن ها تبرک می جویند و تیرهای قمار که بت پرستان گوشت دام ها را با آن ها قسمت می کنند همه پلیدی هایی هستند که گرایش به آن ها برخاسته از وسوسه های شیطان است.» (مائده/ 90)

براساس این آیه ی شریفه و بسیاری آیات نورانی دیگر قرآن کریم، شراب که سبب مستی انسان می شود برخاسته از وسوسه های شیطانی است که سبب پلیدی روح و جسم انسان می شود. این پلیدی صد البته در مرحله ی نخست عقل آدمی را تباه می نماید.

امام رضا (علیه السلام) فرمودند: همانا خدا شراب را از آن رو حرام کرده است که موجب تباهی و تغییر خردهای نوشندگان آن است. بدین ترتیب عقل این گوهر شریف آدمیت در اثر مستی شراب رو به زوال و تباهی می نهد!

مستی گناه؛ عامل دیگر تباهی عقل

همان گونه که شرابخواری عامل مستی و زوال عقل و تعطیل نیروهای ادراکی آدمی است، گناه نیز باعث مستی شدیدتری است که عقل را معزول و انسان را از ادراک سالم محروم می کند. از این رو نه تنها شراب بلکه هر مسکری و مست کننده ای حرام شده است. امام موسی کاظم (علیه السلام) فرمودند: خدای متعال شراب را به سبب نام آن حرام نکرده است بلکه آن را به سبب پیامد آن حرام کرد، پس هر چیزی که همان اثر و پیامد را داشته باشد شراب است.

شعبه های گناه!

بنابراین گناه سبب می شود عقل آدمی تباه شود اما این مستی گناه می تواند به طرق مختلف و به صورت های گوناگونی خود را نشان دهد. امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند: بر عاقل است که خود را از مستی ثروت، مستی علم ، مستی مدح و مستی جوانی نگه دارد. زیرا برای هر یک از این ها بوی پلیدی است که عقل را می زداید و وقار را کاهش می دهد. با توجه به فرمایش نورانی امیرمومنان (علیه السلام) انسان بایستی برای حفظ عقل خویش از تباهی ، از مستی در امور مختلف احتراز نماید. مستی ثروت و مستی قدرت و مستی علم و مستی مدح و مستی جوانی همگی مستی هایی هستند که پلیدی آن ها سبب زوال عقل می گردد. با دقت در این روایات شریف معلوم می شود که چه بسا آدمی نعمت های الهی را که می تواند برای رشد و تعالی عقل خویش از آن ها بهره ببرد تباه نماید و نه تنها کفران نعمت و ضایع کردن نعماء الهی را انجام دهد بلکه تباهی خویش و عقل شریف خویش را نیز سبب گردد. ثروت و قدرت و علم و ستایش و جوانی همگی نعمت های خدایی هستند  که می توان با بهره برداری صحیح از آن ها موجبات رشد و تعالی خویش را فراهم آورد در حالی که سوء استفاده از آن ها و به تعبیر مولای متقیان (علیه السلام) مستی و سکر در آن ها سبب تباهی عقل خواهد شد.

کمک به نابودی عقل!

در همین راستا از جمله عوامل تباهی عقل- توجه و پاسخ دادن به تمایلات و خواهش های نفسانی است که خود از جمله گناهان و سبب ساز گناه شمرده می شود. حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) در ذیل حدیث شریفی فرمودند: هر کس سه چیز را بر سه چیز مسلط کند گویا به نابودی عقل خود کمک کرده است. 1- کسی که نور اندیشه ی خود را با آرزوی دراز تاریک کند. 2- کسی  که رهاورد حکمتش را با گفتار بیهوده اش محو و زایل سازد 3- آن که نور پند آموزی را با خواهش های نفسانی خویش خاموش کند.

براساس این روایت نورانی تفکر و اندیشه از عوامل رشد عقل است که آرزوهای دور و دراز به جای تفکر و اندیشه ی صحیح در امور مختلف و لحظات تصمیم گیری، می تواند تباهی عقل را به دنبال داشته باشد. هم چنین بر اساس بیان معصوم (علیه السلام) درازه گویی و سخنان بیهوده و بیفایده سبب می شود آدمی بهره ی کافی از حکمت خویش نبرد و این عمل تباهی و زوال عقل او را به دنبال خواهد داشت. خواهش های نفسانی نیز عامل عمومی است که به فرموده ی امام کاظم (علیه السلام) سوز عبرت و پندگیری را در آدمی خاموش می کند و این عمل سبب تباهی و زوال عقل آدمی می شود.

همه ی این عوامل از جمله گناهانی است که سبب تیرگی قلب آدمی و تباهی عقل او می شوند. آرزوهای دور و دراز و سخنان لغو و بیهوده و عمل کردن بر اساس خواهش های نفسانی همگی حجاب هایی را به خاطر گناه بودنشان برای انسان به همراه می آورند که این حجاب ها سبب می شوند نور حقایق از نظر آدمی پوشیده بماند و در اثر این بی نوری و دور ماندن از حقایق، عقل آدمی که گوهر حقیقت بین و جویای حقایق است، رو به زوال و ضعف نهد تا شاید جایی که کاملاً تباه شود و معکوس عمل نماید!

نتیجه گیری:

عقل آدمی این گوهر شریف در اثر مستی که حاصل از شراب نوشیدنی باشد یا انجام گناه، ضعیف می شود و رو به تباهی می گذارد. بنابراین انسان برای بالا بردن رتبه انسانیت در خود باید بکوشد جلوی تباهی عقل را بگیرد که مقدماتی قدم ها و البته مهمترین قدم ها در این مسیر جلوگیری مستی هایی است که پلیدی آن عقل را خاموش می کند که احتراز از مستی شراب و مستی گناه از هر نوع آن که باشد، از قدم های مهم این مسیر است.

                                                                                                                                                         ن.رادفر

منابع و مآخذ:

1- مفاتیح الحیاة- آیت الله جوادی آملی

2- شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی (علیه السلام)، آیت الله جوادی آملی

3- تسنیم - ج 2- آیت الله جواد آملی

4- تفسیرالمیزان- علامه طباطبایی (ره)

5- شرح نهج البلاغه- علامه جعفری (ره)