امام کیست؟

یکی از اصول اساسی مذهب شیعه اعتقاد به امامت گروهی از بندگان برگزیده خدا و جانشینی آنان پس از نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) است. این موضوع و لوازم و اسباب آن از قبیل علم، عصمت، افضلیت و ... از دیرباز محل بحث عالمان شیعی بوده و در بحثهای خویش با اهل سنت به طرق مختلف سعی در اثبات مقام به حق خلفای خدا بر زمین داشته‌اند. آنچه در این مجال مورد توجه قرار می‌گیرد معنای امام و معنای آن از دیدگاه فریقین ـ شیعه و اهل سنت ـ می‌باشد.

شرح لفظ

واژه امام از ریشه «ا م م» و در لغت، به معانی زیر آمده است:

1ـ آنچه مورد اقتدا و تبعیت قرار گیرد.

2ـ مقدم

3ـ قیم و سرپرست

4ـ طریق و راه

5ـ ناحیه

در خصوص سه معنای نخست که بی‌ارتباط با هم نیستند، گفته شده است که مفاد لغوی واژه، مطلق است و شامل هر فردی که نسبت به عده‌ای، مقدم، مقتدا و سرپرست است می‌شود؛ چه او مستحق چنین تقدم و رهبری‌ای باشد یا نباشد.

با توجه به آنچه راغب اصفهانی آورده است غالباً معنای امام نزد عرب، امری است که مورد تبعیت باشد؛ چه انسان باشد که کردار وگفتارش، مورد تبعیت است و چه کتاب باشد (مانند آئین نامه) و چه محقّ باشد یا مبطل.

تعریف امام و امامت

مروری بر تعریف‌هایی که متکلمان از امامت ارائه داده‌اند، نشان می‌دهد که غالباً تعریف امامت، نزد متکلمان و حتی بین فرق مختلف کلامی یکسان بوده است و تفاوت ظاهری بسیار اندکی دارد.

بر اساس تعریف‌های ارائه شده، می‌توان گفت که مفهوم امامت، از مۆلفه‌های زیر تشکیل شده است:

1ـ جانشینی پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)

2ـ ولایت و سرپرستی همه مکلفان

3ـ واجب الاطاعه بودن

تفاوت شیعه و سنی در تعریف امامت

مروری بر تعریف‌های امامت، نشان می‌دهد که در ظاهر، تفاوت چندانی بین متکلمان شیعه و سنی در این خصوص وجود ندارد و برحسب ظاهرِ عبارات، نمی‌توان گفت از امامت، دو تصویر متمایز وجود دارد. برخی ساده‌انگاران، با توجه به یکسانی لفظ گمان کرده‌اند که حقیقتاً شیعه و سنی در تصور امامت و چیستی آن، اختلاف عقیده ندارند و اختلاف آن‌ها فقط به مصداق بازمی گردد. در حالی که تفاوت دیدگاه اهل تشیع و تسنن در همه مسائل امامت می‌باشد.

برخی از معاصران به این نکته توجه کرده‌اند که اساساً اختلاف شیعه و سنی در مسائل امامت، به تباین تصویر آن‌ها از حقیقت امامت برمی گردد و نه صرفاً اختلاف شیعه و سنی در مصداق. زیرا:

اولاً، کلامی بودن مسئله امامت نزد شیعه و فقهی و فرعی بودن آن نزد اهل سنت، نشانگر دو تصویر کاملاً متخالف از امامت نزد آن‌هاست.

ثانیاً، نزد شیعه، وجوب نصب امام، بر خداست و نزد اهل سنت، بر امت و مکلّفان.

بر اساس دیدگاه شیعه؛ امامت، با توجه به بعد خاص هویت آن، از مقوله‌ای است که نصب آن بر خدا واجب است و این لطفی است که خدا نسبت به بندگان خود دارد. لطف، آن است که خدا در حق بندگان جهت تقرّب آن‌ها به انجام تکالیف، انجام می‌دهد. بنابراین، لطف بودن امام، هویت الهی و آسمانی بودن او را نشان می‌دهد؛ هویتی که اگر متکلمان اهل سنت، آن را در تعریف امام اخذ می‌کردند، هرگز نمی‌توانستند آن را منصوب ملت بدانند و مسئله امامت را مسئله‌ای فرعی و فقهی تلقی کنند.

لطف بودن امام، این جنبه از هویت امام را نیز توضیح می‌دهد که امامت، صرفاً تنظیم ارتباط مکلفان با یکدیگر براساس شرع مقدس و تنظیم نظام معیشتی آن‌ها بر اساس قوانین اسلام نیست. بلکه امامت، اولاً و بالذات، در صدد تنظیم رابطه خدا با انسان است و البته در پی این رابطه، مسئله هدایت انسان به سوی خدا و تنظیم مناسبات بین انسان‌ها مطرح خواهد شد.

به طور کلی از نظر هر دو گروه شیعه و سنی، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دارای سه مقام بودند:

1ـ دریافت و ابلاغ وحی

2ـ تبیین وحی

3ـ ریاست بر امور دنیای مردم و اداره امور جامعه اسلامی

هم‌چنین از نظر هر دو گروه، پس از وفات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) وحی به معنای وحی نبوت، نه وحی به معنای الهام و تحدیث، منقطع شده است.

در خصوص دو مقام دیگر،شیعه معتقد است که عهده‌دار آن‌ها، شخصی است که از طرف خدا تعیین می‌شود و اهل سنت با این پاسخ، مخالفند.

اهل تسنن امام را می‌پذیرند، ولی آن را به معنی رئیس جامعه در امور دین و دنیا می‌دانند که از سوی مردم انتخاب می‌شود. در حالی که امام در فرهنگ شیعه، شخصی است که مقام تبیین پیغمبر را دارد و کلامش در تبیین وحی، حجت است و واجب الاطاعه می‌باشد. هم‌چنین در امور اجتماعی مردم؛ اعم از امور نظامی، سیاسی، اقتصادی، سیاست خارجه و ... فرمان او مطاع است.

امامت در دیدگاه اهل سنت، تداوم نبوت نیست، بلکه به منزله تئوری حکومت در جامعه دینی است که یا به تفکیک دین از سیاست می‌انجامد و یا به ابزار کردن دین برای سیاست می‌رسد که هر دو تجربه، در تاریخ دولت‌های اسلامی اهل تسنن، رخ داده است.

چکیده

معنای پیشرو و پیشوا برای امام، معنایی صحیح به نظر می‌رسد و مقصود فرد یا شی‌ای است که مورد تبعیت دیگر افراد واقع شود.

امامت از جمله مفاهیمی است که عموماً به صورتی مشابه در میان متکلمان تعریف شده است و سه مۆلفه جانشینی پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، ولایت و سرپرستی همه مکلفان و واجب الاطاعه بودن در اکثر آن‌ها مشترک می‌باشد.

موضوع امامت از مشترکات میان شیعه و اهل سنت می‌باشد لکن در شرایط، لوازم و مصادیق آن با یکدیگر اختلافاتی اساسی دارند.

منبع: چیستی و حقیقت امامت، احد فرامرز قراملکی