تبیان، دستیار زندگی
یکی از گروه های مهم اسلام گرا قبل از انقلاب که تأثیرگذاری مهمی بر فضای فکری سیاسی کشور از سالهای 1320 تا 1357 داشته و توانسته شرایط را برای انقلاب مهیا کند فداییان اسلام به رهبری شهید نواب صفوی می باشد .این گروه برای نخستین بار دیدگاه های خود را در قالب ح
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

فداییان اسلام برای انقلاب چه کردند؟


یکی از گروه های مهم اسلام گرا قبل از انقلاب که تأثیرگذاری مهمی بر فضای فکری سیاسی کشور از سالهای 1320 تا 1357 داشته و توانسته شرایط را برای انقلاب مهیا کند فداییان اسلام به رهبری شهید نواب صفوی می باشد .این گروه برای نخستین بار دیدگاه های خود را در قالب حکومت آرمان اسلامی مطرح کردند و پیش زمینه اندیشییدن روحانیون به یک حکومت جایگزین را فراهم نمود.

فداییان اسلام

بعد از اشغال ایران وسقوط رضاه شاه، رهبران و گروه های مذهبی نیز فرصت یافتند که آزادانه تر به صحنه اجتماعی و سیاسی باز گردند.آنها این امکان را یافتندکه شبکه های ارتباطی مذهبی را باز سازی کنند ومراسم وشعایر مذهبی نظیر مجالس وعظ وعزاداری مذهبی و. . .که در دوران رضا شاه بشدت محدود شده بود، رونق دوباره ای بخشند.آنها همچنین فرصت درگیری با جریان های فکری سیاسی مهم که روحانیون و گروه های مذهبی در سالهای بعد از اشغال با آن رو به رو شدند کسروی و همفکران او بودند.کسروی از جمله روشنفکران صدر مشروطه بود که از همان آغاز، مخالفت خود را با روحانیون آشکار کرده بود. او در دوران سلطنت رضا شاه فرصت و امکان بیشتری برای بیان نظریات خود یافت و کتابهای متعددی در زمینه های تاریخ ، ادبیات ، دین وعرفان و. . . منتشر کرد که در بیشتر آنها عقاید مذهبی موجود را به باد انتقاد و تخطئه گرفت.

رهبران مذهبی نمی توانستند در مقابل چنین جریان فکری ای بی تفاوت باقی بمانند عقاید کسروی و روشنفکران او در مجامع مذهبی و حوزه های علوم دینی روز به روز با حرارت بیشتری مطرح می شد.

شدید ترین واکنش علیه کسروی و افکار او از سوی برخی از طلاب و جوانان مذهبی صورت گرفت که بعد ها به نام فداییان اسلام به عرصه کشمکشهای سیاسی ایران وارد شدند. رهبری این گروه را طلبه جوانی موسوم به نواب صفوی به عهده داشت او که در هنگام اشغال ایران در یکی از هنرستان های فنی به تحصیل مشغول بود بعد از اشغال ایران به تحصیل علوم دینی پرداخت او در سال 1322 در نجف تحت تاثیر نگرانیهای علمای دینی نسبت به فعالیتهای کسروی وهمفکران او تصمیم گرفت به ایران برگردد و کسروی را (که توسط برخی از مراجع دینی تکفیر شده بود)از ادامه کار خود باز دارد ودر غیر این صورت به قتل برسانند .(1)

وی با احساس تکلیف شرعی و برای دفاع از کیان دین به ایران آمد وبعد از مناظرات مفصل با کسروی برایش مسلم شد که او هدفی انحرافی دارد وحاضر نیست از این هدف نیز باز گردد به همین دلیل دست به ترور وی زد؛اما موفق به قتل او نشد ولی در نهایت کسروی سرانجام در سال 1325 توسط یکی از همفکران نواب به قتل رسید.

همین عملگرایی بود که آنهارا در اواخر دهه 1320 در حالی که گروه های کوچکی بودند به یک نیروی مۆثر سیاسی تبدیل کرد. اقدام آنها به ترور برخی دولتمردان نظیر هژیر و رزم آرا در سالهای 1328 تا 1329ش. و در هنگام جنبش ملی شدن نفت نقش مهمی در تسریع جنبش مزبور داشت

فداییان اسلام در سال 1327 اعلام موجودیت کردند. آنها که متشکل از جوانان مذهبی متعلق به طبقات متوسط و پایین (عمدتاًطلبه یا جوانان مذهبی شاغل در بازار)بودند از یک سو نگران تضعیف ایمان دینی و گسترش عقاید و اخلاقیات غیر دینی در جامعه بودند و از سوی دیگر از آنچه آن را نفوذ بیگانگان و حاکمیت«نوکران اجنبی» بر جامعه اسلامی می نامیدند، به شدت رنج می بردند. چکیده اندیشه ها و آرای فداییان اسلام و نیز اهداف و آرمانهای آنها در مجموعه ای به نام راهنمای حقایق به قلم سید مجتبی نواب صفوی،رهبر این جمعیت، در سال 1329 ش. منتشر شد.(2)

به طور خلاصه و در یک نگاه اجمالی، این کتاب ریشه های مفاسد را در اصول زیر جمع بندی می کند:

1)گسستن ریشه های نورانی ایمان به حقایق؛ 2)اجرا نشدن احکام اسلام و قانون مجازات؛ 3)نبودن علم و فرهنگ و ترویج شهوت آموزی؛ 4)عدم حجاب زنان؛ 5)استفاده از مشروبات الکلی ؛ 6) استعمال مواد مخدر ؛ 7)قمار؛ 8)سینماها،نمایش خانه ها، رمانها، تصانیف واشعار موهوم وشهوت انگیز وجنایت آموز؛ 9)موسیقی غیر مشروں 10)دروغ وچاپلوسی ومداحیهای فضیلت کش؛ 11)فقر عمومی وبیکاری؛ 12)فحشا وامور منافی اخلاق و عفت؛ 13) رشوه خواری گسترده؛ 14)بی اعتمادی فراگیر در میان اقشار ملت و حکومت نسبت به یکدیگر(3).

فداییان اسلام

فداییان اسلام در این کتاب هر چند خواهان به دست گرفتن مصادر امور توسط مسلمانان واجرای احکام اسلام بودند؛با وجود این ،آنها در این اعلامیه به ضرورت برقراری یک نظام سیاسی خاص برای اجرای احکام اسلامی اشاره نکرده اند. با اینکه آنها در اعلامیه های خود بارها شاه و دیگر اولیای امور را غاصب و خاین قلمداد می کردند ولی به نظر می رسد که آنها مخالفتی با اساس نظام سلطنتی نداشته اند.شاه مطلوب از نظر آنها کسی بود که به  پیامبر(ص) و ائمه هدی تأسی کند و مجری قوانین اسلام و شیعه باشد و در انجام شعایر و مظاهر دینی پیشگام باشد. از جمله پیشنهاد می کنند که درباره بیوتات سلطنتی باید به مساجد و ماذنه ها و پرچمهای مذهبی مزین شود و در پایان نیز اولیای امور و دولتمردان را تهدید می کند که اگر هر چه زودتر به برقراری شعایر اسلامی و جلوگیری از منکرات اقدام نکنند دست به انتقام زده و تمام آنها را نابود خواهند کرد.(4)

در مجموع آنچه فداییان به عنوان برنامه خود ارائه دادند مزین کردن نظام اجتماعی و سیاسی موجود به شعایر و مظاهر مذهبی بود در مباحث و نوشته های آنان بر خلاف اسلامگرایان نظیر«اخوان المسلمین» هیچ نشانه ای از ارائه نظام ایدئولوژیک منسجم دیده نمی شد و عمدتاً خواستار اجرای ظواهر شریعت در جامعه بودند به قول یکی از صاحب نظران، فداییان اسلام اصولاً فاقد عده ای نظریه پرداز(به معنای خاص آن) بودند.(5)

اما آنان از لحاظ سیاسی بسیار عملگرا بودند و همین خصیصه آنها را از جریان اصلی مذهبی دستگاه روحانیت ممتاز می ساخت و حتی آنها را در مقابل یکدیگر قرار می داد. به احتمال زیاد یکی از دلایل تصمیم مراجع مذهبی قم از جمله آیت الله بروجردی در مورد بر حذر داشتن طلاب و روحانیون از دخالت در سیاست و تعیین مجازات خلع لباس برای خاطیان، نگرانی این مراجع از پیوستن طلاب به جمعیت فداییان اسلام بوده است. همین عملگرایی بود که آنهارا در اواخر دهه 1320 در حالی که گروه های کوچکی بودند به یک نیروی مۆثر سیاسی تبدیل کرد. اقدام آنها به ترور برخی دولتمردان نظیر هژیر و رزم آرا در سالهای 1328 تا 1329ش. و در هنگام جنبش ملی شدن نفت نقش مهمی در تسریع جنبش مزبور داشت.

فداییان اسلام در سال 1327 اعلام موجودیت کردند. آنها که متشکل از جوانان مذهبی متعلق به طبقات متوسط و پایین (عمدتاًطلبه یا جوانان مذهبی شاغل در بازار)بودند

با روی کار آمدن مصدق،فداییان اسلام انتظار داشتند که او خواسته های آنها را در زمینه اجرای احکام اسلامی از جمله ممنوع کردن خرید وفروش مشروبات الکلی ، بی حجابی و مشارکت زنان در امور اجتماعی و اداری . . . برآورده کند.همچنین از دولت مصدق خواهان آزادی یکی از اعضایشان(خلیل طهماسبی) بودند که به جرم قتل رزم آرا در زندان بود.اما انتظارشان برآورده نشد بزودی در مقابل مصدق قرار گرفتند.همین موضوع در کنار اقدام ناموفق یکی از اعضای فداییان اسلام به ترور وزیر امور خارجه مصدق(فاطمی)،موجب باز داشت نواب صفوی توسط دولت شد. ظاهراً در آن زمان رابطه فداییان و آیت الله کاشانی نیز خوب نبود در هر صورت اختلاف فداییان با مصدق تا کودتای 28 مرداد 32 ادامه پیدا کرد.نواب صفوی در سال 32 پس از آزادی از زندان به کشورهای اسلامی(مصر،اردن،فلسطین) سفر وطی آن در کنفرانس کشورهای اسلامی در شهر قدس شرکت کرد.(6)

مقارن با بازگشت نواب صفوی به ایران برنامه سفر حسین علا،نخست وزیر وقت،به بغداد مطرح شدتا ایران را به پیمان سنتو ملحق کند. براساس پیمان 8 ماده ای سنتو ایران رسماً پایگاه نظامی امریکا در منطقه می شد تا به اسم مقابله با خطر کمونیسم از منافع امریکا در منطقه دفاع کند. بدین خاطر فداییان اسلام با انتشار اعلامیه ای با پیوستن ایران به پیمان سنتو مخالفت کردند وبرای جلوگیری از سفر علا به بغداد و امضای این قرار داد، تصمیم به ترور وی گرفتند و در تاریخ بیست و پنجم آبان ماه1334 در حالی که حسین علا برای شرکت در مراسم ختم فرزند مرحوم آیت الله کاشانی به مسجد شاه وارد می شد توسط مظفر علی ذوالقدر مضروب شد.بلافاصله فرمانداری نظامی دستور دستگیری رهبر و اعضای فداییان اسلام را صادر کرد و نواب صفوی، خلیل طهماسبی، عبدالحسین واحدی و چند تن دیگر از رهبران جمعیت بازداشت شدند.

رهبران مذهبی نمی توانستند در مقابل چنین جریان فکری ای بی تفاوت باقی بمانند عقاید کسروی و روشنفکران او در مجامع مذهبی و حوزه های علوم دینی روز به روز با حرارت بیشتری مطرح می شد

عبدالحسین واحدی، معاون جمعیت فداییان اسلام،ضمن درگیری لفظی با  تیمور بختیار، فرماندار نظامی تهران ، به دست وی به شهادت رسید و در بیست و هفتم دی ماه 1324 سید مجتبی نواب صفوی، خلیل طهماسبی ،سید محمد مجتبی واحدی و مظفر ذوالقدر اعدام شدند وبا شهادت آنها پرونده یکی از گروه های مهم تأثیرگذار در این دوره،حرکتی مبتنی بر ایمان مذهبی و غیرت دینی بسته شد.(7) هر چند که عقاید و نظریات سیاسی آنها در سالهای بعد نیز طرفداران زیادی یافت و ادامه پیدا کرد.

در مجموع جنبش فداییان اسلام و بویژه شخص نواب صفوی بر روحانیون انقلابی دهه 1340 و 1350 تأثیر فراوانی گذاشتند.دیدگاههای هر چند ابتدایی آنها درباره یک حکومت آرمانی اسلامی بود که برای نخستین بار مطرح شد و پیش زمینه اندیشیدن روحانیون به یک حکومت جایگزین را فراهم نمود و دوم شیوه های مبارزه مسلحانه این گروه که توانست برای حکومت های مسلحانه پس از دهه 1340 الهام بخش باشد.

پی نوشته ها :

1- مجتبی نواب صفوی ،فداییان اسلام و تاریخ عملکرد اندیشه ها، به کوشش هادی خسرو شاهی ،تهران : بی نا،1375.

2- مجتبی نواب صفوی ، راهنمایی حقایق ،تهران : بی نا ،1329 .

3- همان .

4- مجتبی نواب صفوی ، جامعه و حکومت اسلامی ، تهران : هجرت ، 1375 .

5-  حمید عنایت ، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر ، ترجمه بها الدین فرشاهی ، تهران : خوارزمی ،1372 .

6- مجتبی نواب صفوی ، فداییان اسلام و تاریخ عملکرد اندیشه ها ، همان .

7- عبدالله جاسبی ، تشکل فراگیر ، مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری اسلامی ، تهران :مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، 1379 .

علی جان مرادی جو

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان