دانشنامه ای برای همه
«دانشنامه جهان اسلام،دائرة‌المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر.» شاید کلیدی‌ترین جمله دیباچه «دانشنامه جهان اسلام» را بتوان همین جمله دانست که به‌وضوح گویای رسالت کتاب است. و اما این کتاب عظیم چگونه و چرا تولید شده؟
«دانشنامه جهان اسلام،دائرة‌المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر.» شاید کلیدی‌ترین جمله دیباچه «دانشنامه جهان اسلام» را بتوان همین جمله دانست که به‌وضوح گویای رسالت کتاب است. و اما این کتاب عظیم چگونه و چرا تولید شده؟
پیش از آغاز
آثار مرجع نمادهای نشر هر کشور هستند.ممکن است ما از همه آثار منتشر شده در کشورهایی مثل انگلیس و آمریکا اطلاع نداشته باشیم،ولی درهرکدام از این کشورها یک اثر هست که همه آن را می‌شناسیم :«بریتانیکا» به عنوان دائرةالمعارف ملی بریتانیا و «امریکانا» به عنوان دائرةالمعارف امریکا. شناسنامه نشر ایران مدرن ما در این زمینه چه بود؟ هیچ! با احترام به دایره المعارف های عمومی موجود و بویژه دائرةالمعارف ارزشمند «مصاحب» (که آن هم بعد از پیروزی انقلاب کامل شد) ما در این زمینه صاحب شناسنامه و عنوان نبودیم.
البته بوده‌اند موسسات دانشگاهی وخاورشناسان غربی،که برای تالیف دائرة‌المعارف‌هایی درباره اسلام تلاش کرده‌اند، اما ناگفته پیداست که این گونه آثار متأثّر از طرز تلقی غرب از اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی است. علاوه بر این، در بسیاری موارد، دانشمندان و محققان مسلمان، اشراف بیشتری به منابع و مفاهیم اسلامی دارند.
سرآغاز
سه دهه پیش بنیاد دائرةالمعارف اسلامی متولد شد. سال 1362 ، عده‌ای دغدغه‌مند گرد هم آمدند و این مجموعه را راه‌اندازی کردند. هدف آن‌ها انتشار دانشنامه‌ای بود برای این مرز و بوم که هم ایران بعد از اسلام را پوشش دهد هم مفاهیم مربوط به اسلام را. به عبارتی، دانشنامه با محوریت مخاطب فارسی‌زبان ، فرهنگ و تمدن ایران ، اسلام و کشورهای اسلامی را پوشش می‌دهد.
چرا دانشنامه؟
و اما چرا دانشنامه؟ چرا دائرةالمعارف نه؟ در دیباچه کتاب پاسخ این سوال این گونه ذکر شده: اگرچه امروز کلمه «دائرةالمعارف» در زبان‌های فارسی، عربی و اردو رواج عام دارد، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی به دلیل قدمت و اصالت کلمه «دانشنامه» و به کارگیری آن برای کتاب‌های دائرةالمعارف گونه در آثار قدما (مانند دانشنامه علایی ابن‌سینا و دانشنامه شاهی محمد امین استرآبادی) این ترکیب فارسی ساده و رسا را بر اصطلاح نوساخته «دائرةالمعارف» ترجیح داد و از آن‌رو که این دانشنامه، همه مباحث جهان اسلام را شامل می‌شود، عبارت «جهان اسلام» را به آن افزود.
گام اول
بنیاد دائرةالمعارف اسلامی به سرعت گروه‌هایی علمی تشکیل داد تا درباره سوال‌ها و موضوعات مطروحه مدخل‌یابی و سپس پاسخ‌های مستند را در قالب مقالات معتبر با ویژگی‌های دائرةالمعارف تهیه کنند.حاصل تلاش گروه‌ها ابتدا در قالب جزوه منتشر و بعدها آن جزوه‌های اولیه در قالب کتاب گردآوری و منتشر شدند. از سال 1374 تا کنون هم به طور متوسط سالیانه یک جلد از دانشنامه منتشر شده. طبق برنامه دانشنامه بالغ بر چهل مجلد خواهد بود.
درباره مقالات
مقالات دانشنامه حوزه گسترده‌ای از علوم و معارف را دربرمی‌گیرد:
اصطلاحات علوم قرآنی، حدیث،فقه، کلام، عرفان، فلسفه ، ادبیات، هنر،سیره انبیاء، اولیا و ائمه (ع)،شرح حال و آرای مفسران،محدثان،فقها،متکلمان،فلاسفه،حکما،علما،عرفا،مورخان،شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام، سرگذشت خلفا، سلاطین، وزرا و خاندان‌های حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف بناها و آثار تاریخی و مذهبی، شرح اعیاد، ایام دینی، ابزارها، پوشاک‌ها، خوراک‌ها، گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
منابع مقالات
بخشی از مقالات دانشنامة جهان اسلام، به ویژه آن‌چه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، به صورت اختصاصی برای دانشنامه تالیف شده‌اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارند، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است.
چون در دائرةالمعارف نمی‌توان مطلبی را بی‌منبع منتشر کرد و مطالب حتما باید منابع دست اول داشته باشند، در انتهای هر مقاله منابع آن ذکر می شود که راهی است برای تحقیق بیشتر خواننده.
مشخصات کتابشناسی هر مقاله هم در پایان مقاله آمده است. ضمن این که کلیه اطلاعات درباره شیوه نگارش دانشنامه جهان اسلام در کتابی به نام شیوه‌نامه دانشنامه جهان اسلام جداگانه منتشر شده است.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به ویژه آن‌چه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، به صورت اختصاصی برای دانشنامه تالیف شده‌اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارند، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است.
موضوعات چگونه انتخاب می شوند؟
تا این جا گفتیم که دانشنامه در پاسخ به پرسشگری اذهان شکل گرفته. طبیعتا چون پرسش‌ها متنوع است، پاسخ ها هم باید متنوع و متکثر باشد. در دانشنامه کلید واژه‌های هر موضوعی که درباره ایران، فرهنگ، ایران و جوامع اسلامی مورد سۆال قرار گرفته، براساس جست‌وجو در امهات مراجع و منابع هر علم مشخص شده اما بر این اساس كه پرسش‌ها محدود به دوره خاصی نیست و امکان دارد با توجه به پرسش جدیدی که مطرح می‌شود، موضوعات جدید برای دائره‌المعارف ایجاد شود، به همین خاطر، همچنان مدخل ها و موضوعات جدید به دائرةالمعارف اضافه می‌شود .
محققین چگونه انتخاب می شوند؟
«مسلط ترین فرد». این کامل‌ترین پاسخ درجواب ملاک انتخاب محققین در دانشنامه است. خبره‌ترین افراد هر حوزه برای نگارش مقالات انتخاب می‌شوند. مسۆلان دانشنامه البته از نیروهای جوان و آشنا به روش تحقیق و مطالعه و نگارش دائرةالمعارف هم بهره می‌برند. چون برخی پیشکسوت‌ها چندان با استانداردها و شیوه‌های نگارشی دائرةالمعارف مأنوس نیستند و در بسیاری از حوزه‌ها هم پژوهش دایرةالمعارفی باید از آغاز صورت پذیرد. و اما چیزی که بیش از همه در فهرست نویسندگان جالب توجه است، حضور افراد ــ به اصطلاح سیاسی ــ دگر‌اندیش است. در این مجموعه خط‌کشی‌های سیاسی، ایدئولوژیک، سلیقه‌ای باعث نشده که در تهیه مقالات، هیچ پژوهشگر کارشناسی حذف شود. مشی دانشنامه این است که مناسب‌ترین فرد برای پاسخ پرسش انتخاب شود؛ حال این که او چه گرایشی دارد ، به گفته دست اندکران و متولیان دانشنامه ، اصلاً ملاک نیست. نام نویسنده یا نویسندگان هم در پایان هر مقاله آمده و اگر مقاله از دایرة‌المعارف‌های دیگر ترجمه شده باشد، نام منابع پس از نام نویسنده مقاله به اختصار ذکر شده است. در برخی از مقالات که نوشته یا پرداخته چندتن از اعضای هیات علمی بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی است، به عبارت «د.ج.اسلام» (دانشنامه جهان اسلام) یا «گروه علمی» بسنده شده است.
دانشنامه اینترنتی
عصر، عصر دنیای مجازی است . امروزه بیشترین تبادل اطلاعات با شبکه‌های اینترنتی انجام می‌شود. مسۆلان دانشنامه هم برای این که از قافله عقب نمانند، مقالات جدید را بر اینترنت قرار می‌دهند. ضمن این که در آینده‌ای نزدیک سامانه اطلاع رسانی دانشنامه گسترش می‌یابد.
دانشنامه کوچک
دائرة‌المعارف‌ها آثاری حجیم، جاگیر و درتلقی عام سخت‌یاب هستند. به همین خاطر مقالات برگزیده و پرمخاطب دانشنامه جهان اسلام، در حال ویرایش مجزا است تا به صورت کتاب‌هایی با عنوان کتابخانة دانشنامه جهان اسلام منتشر شود. تا الان هم سی و سه جلد از این کتاب‌های کوچک که در قطع رقعی هستند، منتشر و عرضه شده است.
دانشنامه ای برای همه
خطایی که درباره دانشنامه جهان اسلام رخ داده این است که برخی از عنوان آن تلقّی نادرست و نادقیقی می‌كنند؛ گروهی آن را محدود به جغرافیای اسلامی می‌پندارند و گروهی دیگر هم آن را برای عموم، دست‌نایافتنی می‌دانند (به‌لحاظ حجم و درك سطح مطالب و قیمت). هر دائرةالمعارف، از جهت حجم، مطالب بالغ برچهل کتاب معمولی را در دل خود دارد، برخی فکر می‌کنند این کتاب، اثری تخصصی برای علما و روحانیون و اهل مطالعات دینی است. البته آن‌ها هم از دانشنامه بهره می‌برند ولی همانگونه که اشاره شد، در این دائرةالمعارف موضوعات متعددی در زمینه زبان، ادبیات، علم، هنر، (معماری، موسیقی، نمایش و ...)، فرهنگ عامه و تاریخ و جغرافیا آمده که در کنار شاخه‌های دیگر معارف اسلامی، هر پرسشگر اهل تحقیقی را سیراب می‌کند.
برخی فکر می‌کنند این کتاب، اثری تخصصی برای علما و روحانیون و اهل مطالعات دینی است. البته آن‌ها هم از دانشنامه بهره می‌برند ولی در این دائرةالمعارف موضوعات متعددی در زمینه زبان، ادبیات، علم، هنر، (معماری، موسیقی، نمایش و ...)، فرهنگ عامه و تاریخ و جغرافیا آمده که در کنار شاخه‌های دیگر معارف اسلامی، هر پرسشگر اهل تحقیقی را سیراب می‌کند.
ترجمه آثار
تاکنون چهار مجلد از ترجمة عربی این کتاب در بیروت منتشر شده؛ بعضی از موضوعات هم به انگلیسی ترجمه شده که از طریق دفتر لندن در کشورهای انگلیسی زبان منتشر خواهد شد.
احمد رنجبر
بخش کتاب و کتابخوانی تبیان
