تبیان، دستیار زندگی
روز 20 آبان ماه (10 نوامبر) از سال 1380 (2001) بعنوان روز جهانی علم در خدمت توسعه نام گذاری شده است که اهداف مختلفی را دنبال می کند.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

شبه علم در روز جهانی علم


روز 20 آبان ماه (10 نوامبر)  از سال 1380 (2001)  بعنوان "روز جهانی علم در خدمت توسعه " نام گذاری شده است که اهداف مختلفی را دنبال می کند. به همین بهانه با دکتر امیرمحمد گمینی، پژوهشگر تاریخ علم در موسسه حکمت و فلسفه ایران همراه شدیم تا درباره علم و تاریخ آن با او به گفتگو بپردازیم.

شبه علم در روز جهانی علم

تبیان: اکثر ما تعریف دقیقی از رشته تاریخ علم نمی دانیم. در این رشته قرار است به چه چیزهایی پرداخته شود؟

**رشته تاریخ علم به اندازه خود علم قدمت دارد. ولی تاریخنگاری علم به روشی که بعدها در قرون اخیر شکل گرفته تفاوتهای بسیاری دارد. هدف مورخ علم در درجه اول این است که روایتی شسته و رفته  از آنچه بین دانشمندان در برهه زمانی خاصی شکل گرفته است ارائه کند.

مورخ علم علاوه بر تسلط بر منابع و جستجو برای یافتن منابع بیشتر باید با زبانهای باستانی نیز آشنایی داشته باشد تا بتواند از آن منابع استفاده کند. همچنین مورخ باید قوه تحلیل بالایی داشته باشد.

شبه علم در روز جهانی علم

در درجه دوم مورخ به دنبال کشف تغییرات بزرگ و کوچکی است که در هر مرحله از پژوهشهای علمی رخ داده است. شما باید بدانید که هر جمله در یک کتاب نجومی قرن هفتم در حال پاسخ گویی به کدام نظریه قبلی است. کدام دانشمند چه گفته که حالا در این کتاب ما شاهد مخالفت یا موافقت با آن هستیم.

اینگونه است که می توانیم بفهمیم علم در طول تاریخ چه مسیرها و تحولاتی را گذرانده است.

تبیان: تعریف امروزی ما از علم چقدر با گذشتگان فرق دارد؟

اول باید بگویم که ما امروزه تعریف جامعی از علم طبیعی نداریم. یعنی اینطور نیست که یک تعریفی ارائه دهیم و به راحتی بتوانیم مرز بین علم و غیر علم را تشخیص دهیم. ولی شهودهایی داریم. همین تاریخ علم بهترین وسیله برای شناخت عمیق تر علم است. یعنی شما به تاریخ تفکر نگاه می کنید و کم کم دستتان می آید که چه چیزی را علم بدانیم و چه چیزی را علم ندانیم.

شبه علم در روز جهانی علم

می توانیم معیارهایی را پیدا کنیم و ببینیم علم گذشته با علم امروز چه شباهتها و تفاوتهایی دارد. به نظر می رسد بعضی از علوم در گذشته معیارهایی که ما برای علم در دوران معاصر داریم را ارضا می کردند یا تا حدی ارضا می کردند. مثلا «ریاضی بودن» یکی از آن معیارها است. ما می بینیم که نجوم قدیم از زمان بابل باستان، کمّی شده بود. یعنی داده های تجربی را با استفاده از ابزارهایی اندازه گیری می کردند. موقعیت اجرام سماوی در آسمان به صورت اندازه گیری تعیین می شد و سپس یک مدل حسابی برای پیش بینی موقعیت سیارات و ستارگان ارائه می دادند. این معیار ریاضی بودن در علوم دیگری مثل اپتیک نیز وجود داشت. علم مکانیک و اهرم ها نیز مثال دیگری است که هندسی شدن آن تا حد بسیار زیادی در خود یونان اتفاق افتاد. تجربی و نظری بودن ملاک مهم دیگری بود که البته با ملاک قبلی بی ارتباط نیست.

علم به این نحو شکل می‌گیرد که نظریه‌ای پرداخته شود تا بتواند مشاهدات را توضیح دهد. این نظریات باید معیارهای یک نظریه خوب را ارضا کنند

 مثلا نظریه باید ساده و وحدت بخش باشد. بنابراین بعد نظری و تجربی باید دست به دست هم دهند. اگر بعد نظری بر بعد تجربی بچربد، از معیارهای علمی عدول شده است.

تبیان: پرداختن به تاریخ علم مهم تر است یا آینده آن؟

شبه علم در روز جهانی علم

**آینده علم به دست دانشمندان است نه مورخین. بنابراین هر چقدر که مورخین به تاریخ علم بپردازند، فیزیکدانان و زیست شناسان هم می توانند به کار خود برسند. هر دو مهم است ولی شاید بتوان گفت خود علم مهمتر از تاریخش است. ولی برای اینکه درک عمیق تری از علم داشته باشیم و ارزش آن را بیشتر درک کنیم باید تاریخ آن را بدانیم و بخوانیم. اساسا تاریخ علم مهم است بدین علت که علم مهم است. چون علم مهم است ما به تاریخش می پردازیم.

تبیان: آیا در ایران مرکزی وجود دارد که به صورت تخصصی به بحث تاریخ علم بپردازد؟

پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران برای مقطع کارشناسی ارشد در زمینه تاریخ علوم در دوره اسلامی دانشجو می پذیرد. امروزه در دنیا به مطالعه تاریخ علم در دوره اسلامی بسیار اهمیت می دهند.

شبه علم در روز جهانی علم

پژوهشگاه علوم انسانی نیز مرکزی است که در مقطع دکتری دانشجوی تاریخ علم می پذیرد. علاوه بر این مراکزی مانند مۆسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی و بعضی دیگر از مراکز شرق شناسی در ایران و جهان در این زمینه ها کار می کنند و به پژوهشگرانی در این زمینه نیاز دارند. بنابراین برای کسانی که در این زمینه موفق و دقیق باشند فرصتهای شغلی نیز وجود دارد.

تبیان: نظرتان درباره ترویج علم چیست؟ آیا این مهم است که ما حتما به صورت جداگانه به ترویج علم بپردازیم؟

**ترویج علم ارزش بنیادی دارد. اشاعه علم و دانش در اقشار جامعه باعث بالا رفتن فرهنگ علمی و اخلاق پژوهش در میان آنها خواهد بود. این موضوع باعث دور شدن از تعصبات و خرافات و حرکت به سمت جامعه ای خواهد بود که برای فعالیت علمی ارزش قائل است و حاضر است برای آن خرج کند و زحمت بکشد. از طرف دیگر ترویج علم برای ساختن نسلهای آینده بسیار مۆثر است.

تبیان: بعضی اوقات درباره شخصیت های علمی تاریخی ما غلوهایی می شود که صحت ندارد. به نظرتان این مساله ممکن است در آینده مشکلی ایجاد کند؟

شبه علم در روز جهانی علم

**افراط و تفریط همیشه بد است. کوچک نمایی ارزش آثار و فعالیتهای علمی دانشمندان ایرانی در دوره اسلامی همانقدر بد و ناشایست است که غلو و بزرگنمایی در ارزش کار آنها. کار علمی دانشمندان ما دارای ارزش فی نفسه است جدای از اینکه مثلا ابوعلی سینا قوانین دینامیک را پیش از نیوتن کشف کرده یا نکرده. دروغ و تعصب همیشه بد است و به ضرر حقیقت تمام می شود.

تبیان: در سال های اخیر شایعات به ظاهر علمی بسیار گسترش پیدا کرده اند. از طرفی واژه ای به نام شبه علم نیز  بر سر زبان ها افتاده است. شبه علم و علم چه فرقی با یکدیگر دارند؟

**فلاسفه علم در نهایت نتوانسته اند یک سری ملاکهای دقیق معرفتی برای تمایز بین علم و شبه علم ارائه بدهند و همیشه هر ملاکی که مطرح شده بعضی انتقادات را نتوانسته پاسخ دهد. ولی هنوز به نظر من می توان ابطال پذیر بودن را ملاک خوبی دانست که حداقل به ما یک شهود خوبی برای تمایز گذاردن بین علم و شبه علم می دهد.

شبه علم در روز جهانی علم

ولی به نظرم بهترین ملاک برای تشخیص علمی بودن یک رشته نظری این است که ببینیم آیا در دانشگاههای دنیا چنین نظریات و دیدگاههایی وجود دارد یا نه. یعنی علم آن چیزی است که در دانشگاههای دنیا دانشمندان روی آن کار می کنند. روند درست و معقول این است که ابتدا آن کتاب یا مقاله توسط متخصصین آن رشته در دانشگاهها یا مراکز پژوهشی آکادمیک داوری شود. این داوری بسیار مهم است. پس از داوری است که این کتاب یا مقاله می تواند به میان غیرمتخصصان بیاید و مفید باشد.

ولی متأسفانه بعضی ها که عنوان دکتر و مهندس را یدک می کشند، چون نمی توانند افکار خود را در مجلات و مراکز علمی منتشر کنند زیرا توسط داوران به سرعت رد می شوند، مسیر درست را دور می زنند و یک راست به سراغ من و شمایی که در آن رشته متخصص نیستیم می آیند. در وبلاگها و سایتهای نامعتبر یا انتشاراتی ها و مجلات غیر معتبر مطالب خود را به عنوان آخرین و پیشرفته ترین نظریات علمی مطرح می کنند و به خورد مردم می دهند.

تبیان: و در آخر با توجه به شرایط اقتصادی کنونی به نظرتان علم بهتر است یا ثروت؟

**برای کسی که علم را دوست دارد علم بهتر است و برای کسی که ثروت را دوست دارد ثروت بهتر است. ولی هیچ کدام بدون دیگری به درد نمی خورد. همیشه باید مقداری از دیگری هم باشد.

م.ح.اربابی فر

بخش دانش و زندگی تبیان