بایسته‌های عصر چشم به راهی در آموزه‌های ارزنده معصومان علیهم السلام برای منتظران راستین حضرت مهدی(عج) آن چنان جایگاه و منزلتی برشمرده شده است که به راستی جای شگفتی است.(1) و این پرسش را پیش رو قرار می دهد که چگونه ممکن است چنین حالتی (= انتظار) از چنین ارزشی والا برخوردار باشد . بی‌گمان شخصیّت انسان‌ها متأثر از رفتارهایی است که در زندگی انجام می‌دهند. این رفتارها، براساس آموزه‌های دینی، دارای اعتبار و ارزش متفاوتی خواهند بود. از نگاه آیات و روایات معصومان علیهم السلام برترین انسان‌ها، کسانی هستند که با رفتار خود، اسباب خوشنودی پروردگار جهانیان را فراهم می‌آورند. در این نوشتار کوتاه، برآنیم بخشی از رفتارهای عصر انتظار را که موجب این همه عظمت می‌شود به اختصار بررسی کنیم. وظایف انسان‌ها در این دوران، به دو دسته تقسیم می شود: الف. وظایف عامّ این وظایف، در سخنان معصومان علیهم السلام در شمار بایسته‌های عصر انتظار یاد شده است؛ امّا ویژة این دوران نیست و لازم است در همة زمان‌ها انجام شود. شاید ذکر آن‌ها در شمار وظایف دوران غیبت، به سبب تأکید بوده است. برخی از این وظایف بدین قرار است: 1- شناخت امام هر زمان از وظایفی که در هر زمان، به ویژه در عصر غیبت برای پیروان آموزه‌های اسلامی مورد تأکید و سفارش واقع شده، تحصیل شناخت و معرفت درباره امام آن زمان است. امام صادق علیه السلام خطاب به فضیل فرمود: امام خود را بشناس كه اگر امام خود را شناختی، دیر و زود شدن این امر، آسیبی به تو نخواهد رساند... . (2) از روایات معصومان علیهم السلام به روشنی استفاده می‌شود كه در بندگی خدای متعال، همه فضیلت‌ها و ارزش‌ها به داشتن معرفت امام علیه السلام و ملتزم‌شدن به آن بر می‌گردد؛ به طوری كه اگر كسی این اكسیر گرانقدر را در اختیار داشته باشد، از نگاه آن چه مطلوب خداوند متعال است، هیچ كمبودی ندارد. زمانی بر مردم آید که امامشان غیبت کند. خوشا بر افرادی که آن زمان، بر امر ما ثابت بمانند. کمترین ثوابی که برای آن‌ها خواهد بود، این است که باری تعالی به آن‌ها ندا کرده و فرماید: «ای بندگان و ای کنیزان من! به نهان من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق کردید؛ پس به ثواب نیکوی خود شما را مژده می‌دهم و شما بندگان و کنیزان حقیقی من هستید. از شما می‌پذیرم و از شما در می‌گذرم و برای شما می‌بخشم و به واسطة شما باران بر بندگانم می‌بارم و بلا را از آن‌ها بگردانم و اگر شما نبودید، بر آن‌ها عذاب می‌فرستادم... 2- پایداری بر حبّ اهل بیت علیهم السلام یکی از وظایف مهم ما در هر عصر و زمان، محبت و دوستی با اهل بیت پیامبر صل الله علیه و آله به عنوان دوستان خداوند است. در دوران غیبت واپسین پیشوای معصوم، به سبب پنهان‌زیستی امام ممکن است عواملی انسان را از این وظیفه مهم دور سازد؛ از این رو در روایات، سفارش شده است که بر محبت به آن انوار مقدس، پایدار باشیم. 3- پرهیزگاری و رعایت تقوای الهی پروای الهی در همه زمان‌ها لازم و واجب است؛ اما در دوران غیبت، اهمیت بیشتری دارد؛ چرا که در این دوران، عوامل فراوانی دست به هم داده است تا انسان‌ها را به بیراهه کشانده، گمراه سازند. امام صادق علیه السلام فرمود: همانا برای صاحب‏الامر غیبتی ‏هست؛ پس بنده تقوای الهی پیشه نماید و به دین او چنگ زند. (3) آن حضرت همچنین فرمود: هر کس شاد می‌شود از آن که از یاران قائم باشد، پس باید پرهیزگار بوده، به نیکویی‌های اخلاقی عمل كند؛ در حالی که منتظر است. پس اگر از دنیا برود و پس از آن، قائم قیام نماید، پاداشی مانند آن کس که قائم را درک كند، خواهد داشت. پس کوشش کنید و منتظر باشید. گوارایتان باد ای گروه مورد رحمت الهی واقع شده!(4) 4- پیروی از دستور‌های امامان علیهم السلام از آن‌جا که تمام امامان علیهم السلام نور واحد هستند، دستورها و فرموده‌های ایشان نیز یک هدف را دنبال می‌کند؛ بنابراین پیروی از هر کدام، پیروی از همة آن‌ها است و در زمانی که یکی از آن‌ها در دسترس نیست، دستورهای دیگران چراغ راه هدایت است. امام صادق علیه السلام در پاسخ كسی كه گفت: «شنیده‏ایم كه صاحب الامر غایب خواهد شد؛ پس چه كنیم؟» فرمود: چنگ بزنید به آنچه [از پیشوایان قبل] در دستتان است، تا این كه امر بر شما آشكار شود. (5) 5- دستگیری از ضعیفان و فقیران کمک به ضعفا و محرومان در همة زمان‌ها کاری بس ارزشمند است و در دین اسلام به آن سفارش شده است؛ اما به سبب غیبت امام، در دوران غیبت ارزش بیشتری دارد . امام باقر علیه السلام فرمود: ...هر آینه قوی شما ضعیفتان را كمك كند و ثروتمندتان بر فقیرتان عطوفت ومهربانی نماید و فرد برای برادر دینی خود... خیرخواهی نماید. پس اگر شخص در این حال از دنیا رفت پیش از آن‌كه قائم ظهور كند، شهید از دنیا رفته است... . (6) البته این فقر گاهی فقر اقتصادی و گاهی فقر فرهنگی و معنوی است. ب. وظایف ویژه اما وظایف خاص، وظایفی است که به نوعی با غیبت حضرت مهدی علیه السلام در ارتباط است. 1- دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان حضرت مهدی (عج) در روایات فراوانی از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله به محبت و دوستی با اهل بیت علیهم السلام و دشمنی با دشمنان ایشان تأکید شده و این، به همة زمان‌ها مربوط است؛ امّا در برخی روایات به صورت ویژه به دوستی با دوستان حضرت مهدی علیه السلام و دشمنی با دشمنان آن حضرت سفارش شده است. 2- صبر بر سختی‏های دوران غیبت امروزه کم نیستند افرادی که به دلایلی، باور به آن امام غایب و یاد آن حضرت را بر نمی‌تابند. در این راه از هرگونه ایجاد مانع و اذیّت و آزار فرو نمی‌گذارند. از آن‌جا که یکی از آموزه‌های مهم دینی صبر بر مشکلات و مصیبت‌ها است. لازم است در این دوران، بیش از هر زمان دیگر در برابر این مشکلات و مصیبت‌ها شکیبایی داشته باشیم. امام حسین بن علی علیهما السلام فرمود: ...اما صبر‌كننده بر اذیّت و تكذیب در غیبت او، بسان مجاهدی است كه با شمشیر در ركاب پیامبر اكرم صل الله علیه و آله و سلم با دشمنان مبارزه كند (7) 3- دعا برای فرج حضرت مهدی (عج) دعا و نیایش در فرهنگ اسلامی جایگاه والایی دارد. یکی از مصادیق دعا می‌تواند رفع گرفتاری‌های همه انسان‌ها باشد. در نگاه شیعه، این مهم تحقق نمی‌یابد، مگر زمانی که واپسین ذخیره الهی از پس پرده غیبت بیرون آمده جهان را به نور خود روشن سازد؛ از این رو است که در برخی روایات سفارش شده است برای فرج و گشایش، دست به دعا برداریم. وَاَكثِرُوا الدُّعاء بِتَعجیلِ الفَرَجِ؛ وبرای تعجیل‏فرج ‏بسیار دعا كنید . (8) البته هر کس می‌داند سفارش امام به دعا ، فقط ادای کلمات و لقلقة زبان نیست ـ گرچه خواندن دعا هم ثواب مخصوصی دارد ـ بلکه منظور توجه قلبی دائم به معنا و مفهوم این دعا و توجه به این است که در دورة غیبت، امر دین و دینداری و اعتقاد صحیح به غیبت و امامت، کار دشواری است که فقط از آدم اهل یقین و با استقامت ساخته است. (9) 4- آماده باش دائمی از مهم‌ترین وظایف در دوران غیبت، آمادگی دائمی و راستین است. امام باقر علیه السلام ذیل آیة شریف «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»؛ فرمود: اصْبِرُوا عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ صَابِرُوا عَدُوَّكُمْ وَ رَابِطُوا إِمَامَكُمْ المنتظر؛ (10) بر انجام واجبات، شکیبایی کنید و در برابر دشمنان، یکدیگر را یاری نمایید و برای یاری پیشوای منتظَر، همواره آمادگی خود را حفظ کنید . 5- بزرگداشت نام و یاد آن حضرت یکی از مسۆولیت‌های شیعه دربارة حضرت مهدی (عج) در این دوران، بزرگداشت نام و یاد آن حضرت است. این بزرگداشت، جلوه‌های فراوانی دارد. از تشکیل نشست‌های دعا و نیایش گرفته تا اقدام‌های فرهنگی و ترویجی و از تشکیل حلقه‌های بحث و گفت‌وگو گرفته تا پژوهش‌های بنیادین و سودمند، همه و همه می‌تواند در راستای اعتلا به این نام بزرگ باشد . 6- پیروی و تبعیت از علمای راستین یكی از وظایف دوران غیبت پیروی از علمای راستین یا نواب عام است كه در دستورات پیشوایان الهی آمده است. امام زمان خود فرمودند: در آینده به راویان احادیث ما (عالمان دینی) مراجعه كنید؛ زیرا آنان حجت من بر شما و من حجت خدا بر آن‌ها هستم. (11) از روایات معصومان علیهم السلام به روشنی استفاده می‌شود كه در بندگی خدای متعال، همه فضیلت‌ها و ارزش‌ها به داشتن معرفت امام علیه السلام و ملتزم‌شدن به آن بر می‌گردد؛ به طوری كه اگر كسی این اكسیر گرانقدر را در اختیار داشته باشد، از نگاه آن چه مطلوب خداوند متعال است، هیچ كمبودی ندارد 7- حفظ پیوند با مقام ولایت حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر (عج) و تجدید دائمی عهد و پیمان یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد. امام باقر علیه السلام درباره ثابت قدمان بر امر ولایت فرموده است: زمانی بر مردم آید که امامشان غیبت کند. خوشا بر افرادی که آن زمان، بر امر ما ثابت بمانند. کمترین ثوابی که برای آن‌ها خواهد بود، این است که باری تعالی به آن‌ها ندا کرده و فرماید: «ای بندگان و ای کنیزان من! به نهان من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق کردید؛ پس به ثواب نیکوی خود شما را مژده می‌دهم و شما بندگان و کنیزان حقیقی من هستید. از شما می‌پذیرم و از شما در می‌گذرم و برای شما می‌بخشم و به واسطة شما باران بر بندگانم می‌بارم و بلا را از آن‌ها بگردانم و اگر شما نبودید، بر آن‌ها عذاب می‌فرستادم... . (12) شکی نیست که امامان معصوم علیهم السلام سخنی از نزد خود نمی‌گویند و آنچه در این سخن بدان اشاره فرموده‌اند بر گرفته از علومی است که از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و آن حضرت نیز از وحی الهی دریافت کرده است؛ بنابراین جای هیچ تردیدی باقی نخواهد ماند. بنابراین یکی از کارهایی که این پیوند را ناگسستنی می‌کند، تجدید عهد هر روزه با آن یار سفر کرده است. در این‌باره سفارش شده است در پگاه هر روز، زانوی ادب مقابل ساحت آن امام همام بر زمین نهاده، به دستور امام صادق علیه السلام این عهدنامه را نجوا كنیم. اگر كسی چهل صبح چنین کند، امید است از یاران آن حضرت باشد. دعایی که این گونه آغاز می شود: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلَایَ صَاحِبَ الزَّمَانِ عجل الله تعالی فرجه الشریف أَیْنَمَا كَانَ وَ حَیْثُمَا كَانَ مِنْ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا سَهْلِهَا وَ جَبَلِهَا عَنِّی وَ عَنْ وَالِدَیَّ وَ عَنْ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی التَّحِیَّةَ وَ السَّلَامَ عَدَدَ خَلْقِ اللَّهِ وَ زِنَةَ عَرْشِ اللَّهِ...؛ (13) پی نوشت: 1- امام سجّاد علیه السلام در این‌باره فرمود: «مردم زمان غیبت آن امام که معتقد به امامت و منتظر ظهور او هستند، از مردم هر زمانی برترند؛ زیرا خداوند عقل و فهم و معرفتی به آن‌ها داده که غیبت، نزد آنان به منزلة مشاهده است ...»؛ شیخ صدوق، كمال‏الدین و تمام النعمة، ج1، ص319، ح2. 2- شیخ کلینی، کافی, ج 1، ص 371، ح 2. 3- همان، ص 336؛ شیخ صدوق، كمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 51. 4- نعمانی، الغیبة، ص200. 5- شیخ طوسی، كتاب الغیبة، ص 159، ح 5 و 4. 6- طبری آملی، محمد بن ابی القاسم ، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ص 113. 7- شیخ صدوق, كمال‏الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 317، ح 3؛ عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 68، ح 36. 8- همان، ج 2، ص 483، ح 4. 9- سعادت پرور، علی، ظهور نور، ص103. 10- نعمانی, الغیبة، ص199. 11- طبرسی، احتجاج، ج 2، ص 469. 12- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج1، ص330، باب 31، ح15. 13- كفعمی، ابراهیم بن علی ، مصباح کفعمی، ص550 نیز ر.ک: شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان. بخش مهدویت تبیان منبع: مجله امان شماره 6 خدامراد سلیمیان