دعای توسل

در این طرح درس، دانش آموزان با یک سری مباحث از سلسله آموزش های نمازخانه ای مقطع راهنمایی مرتبط با دعای توسل آشنا می شوند.

اهداف درس:

وسایل لازم:

1.امکانات پخش صوت

2. مفاتیح به تعداد دانش آموزان ـ چنان چه چنین امکانی در مدرسه شما نیست می توانید روز قبل از همه بخواهید که با خود بیاورند یا اینکه از برگه دعای توسل(جهت دانلود بر روی گزینه شماره ٣ کلیک نمایید) استفاده نمایید ـ

3- جهت دانلود متن دعای توسل کلیک کنید.

4- جهت دانلود فایل صوتی دعای توسل کلیک کنید.

طرح درس:

در بحث دعای توسل بیش تر از شرح و توضیح راجع به دعا، که نسبتاً مختصر و یک شکل است؛ باید به مفهوم توسل و مراتب و اقسام آن با رویکرد به آیات و روایات توجه کنیم؛ علی الخصوص در زمانه ای که وهابیان بر طبلِ توسل شیعیان از شرک شان ناشی می شود می کوبند، ملزمیم ذهن دانش آموزان را نسبت به این موضوع روشن نماییم.

همانند جلسات گذشته ابتدا از بچه ها بخواهید محل دعا را در مفاتیح بیابند؛ البته شما هم قبلش برایشان توضیحاتی پیرامون این که (هر زمان و هنگامی که خواسته ای یا مشکلی داشتید با خدایِ خود خلوت کنید و با توسل به اهل بیت علیهم السلام و خواندن این دعا حاجت خود را از خدا بخواهید)؛ بدهید.

سپس این مطلب را از  علاّمه مجلسى محدث بزرگ شیعی عهد صفویه و صاحب اثر سترگ بحارالانوار نقل کنید که فرموده است: در بعضى از كتاب هاى معتبر از محمّد بن بابویه^[1] نقل كرده‏اند كه این دعا را از امامان علیهم السّلام روایت كرده و گفته است:

در هیچ امرى آن را نخواندم مگر آن كه به زودى اثر اجابت آن را یافتم. حال ضمن خواندن هر فراز دعا به مطالبی اشاره می کنیم. سعی کنید با صوت خوش بخوانید ـ در غیر این صورت از بسته صوتی استفاده نمایید ـ و دانش آموزان را هم به همنوائی ترغیب کنید:

توضیح می دهیم که توسل از ماده وَسَلَ به معنای تقرّب جستن و نزدیکی به شخص است و وسیله چیزی یا کاری است که انسان با آن به دیگری تقرّب می جوید^[2]؛

در حدیث آمده است: اللهم أعط مُحمَّداً الوسیلةَ والشرف الفضیلةَ...^[3] که مقصود از آن مقام شفاعت است که در روز رستاخیز به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داده می شود.

گاهی گفته می شود: مقصود قرب الی اللَّه است^[4]؛

قرآن به مۆمنان امر می کند که در جست وجویِ وسیله به سوی خدای متعال باشند: یا أیُّها الّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّه وَابْتَغُوا الیهِ الوَسِیلَة وَجاهدُوا فِی سَبیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون^[5] ای مۆمنان از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و برای تقرب به او وسیله ای بجویید و در راه خدا جهاد کنید؛ باشد که رستگار شوید.

این آیه به روشنی می رساند که تقرّب انسان به خدا در گرو وسیله یا وسایلی است که در پرتو آن ها قُربِ معنوی به دست می آید.

حالا این وسیله چیست؟!

در نهج البلاغه به برخی از مصادیق آن اشاره شده آن جا که می فرماید: بهترین وسیله ای که مردم با آن به خدا تقرب می جویند، ایمان به خدا و پیامبر او و جهاد در راه خدا و توحیدی است که آمیخته با فطرت انسان است و نیز به پا داشتن نماز و پرداختن زکات و روزه ماهِ رمضان و حج خانه خدا و صله رحم و صدقه پنهانی و صدقه آشکار و کارهای نیک است.^[6]

امیرمۆمنان علی علیه السلام در دعایی برای پیامبر از خدا درخواست وسیله می کند: و شرّف عندک منزله وآته الوسیلةَ وأعطِه السنَاء والفضیلةَ واحْشُرنا فی زمرته خدایا، او را نزد خود جایگاهی والا بخش و وسیله تقرب به خویش را به او عنایت فرما، و مرتبه والایی همراه با برتری به او ببخش، و ما را در گروه او محشور گردان.^[7]

حال به بیان حالات و اقسام مختلف توسل می پردازیم:

1.  توسّل به اسما و صفات خداوند متعال

خدا فرمان می دهد که او را به نام های نیک بخوانند، چنان که می فرماید: وَللَّهِ الأسماءُ الحُسْنی فادْعُوهُ بِها[8] خدا را نام های نیکی است، او را به آن ها بخوانید.

از این جهت خدا را می توان با نام هایی که در قرآن مجید و سنت نبوی وارد شده است خواند؛ خواه نامی که ناظر به صفات ذاتی او باشد مانند عالم و قادر یا صفات فعل او مانند: خالق و رازق.

هم چنین خواه ناظر به صفات کمال او مانند سمیع و بصیر باشد یا حاکی از پاکی او از نقص مانند قدّوس مثلاً چنین بگوییم: یا اللَّه یا رحمن یا رحیم یا خالق السماوات والأرض ویا غافر الذنوب یا رازق الطفل الصغیر.

خواندن خدا با این نام ها که حاکی از جمال و جلال و رحمت و مغفرت است، سبب می شود که رحمت الهی جلب شود و دعای انسان مستجاب شود.

نقل است که رسول خدا صدای مردی را شنید: که خدا را با نام های یاد شده در زیر می خواند و می گوید:

اللّهم انّی أسألک الا الهَ الاّ أنت الأحدُ الصمد الّذی لَمْ یَلِد و لَمْ یُولد و لَم یَکُن له کفواً أحد^[9]

پیامبر به او فرمود: خدا را به اسم اعظم وی خواندی که اگر به آن نام خوانده شود، اجابت می کند و اگر سۆال شود، عطا میفرماید.

امام باقر و امام صادق علیهماالسلام دعای خود را چنین آغاز می کردند:

اللّهم انّی أسألکَ باسمِکَ العَظیمِ الأعظمِ الأعزِّ الأجلِّ الأکرمِ الّذی اذا دُعیتَ به علی مَغالقِ أبوابِ السَّماءِ لِلْفَتحِ بِالرحمَةِ انْفَتَحت، واذا دُعیتَ به عَلی مضایق أبواب الأرضِ لِلفَرجِ انْفَرَجَتْ، واذا دُعیتَ بِهِ عَلَی العسر للیسر تیسّرت^[10]

خدایا من تو را به گرامی ترین و بزرگ ترین و والاترین نامت می خوانم که اگر با آن نام تو را بخوانند که درهای آسمان برای رحمت گشوده شود، باز می گردند، و اگر آن نام بر راه های بسته زمین برای گشایش خوانده شود، گشوده می شوند و اگر برای هر سختی خوانده شود، آسان می گردد.

مقصود از آوردن مطالب بالااز این جهت است که توجه بدهیم که توسل به اسمای خدا و آنگاه خواستن حاجت، مورد اتفاق همگان است. تذکر این نکته لازم است که الزامی وجود ندارد که تمام مطالب فوق الذکر یا آن چه در ادامه می آید را برای بچه ها توضیح دهیم، بلکه به انتخاب خود و با توجه به شرایط و فضا گلچین نموده و بیان فرمائید.

2.  توسل به قرآن کریم

قرآن کریم دارای شأن و منزلت خاصی نزد خداست و یکی از وسایلی است که می توان به آن توسل جست. نقل شده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمودند: اقرأوا القرآن واسألوا اللَّهَ تبارکَ و تعالی بهِ قَبْل أن یَجی ء قَوم یسألون به الناس^[11] قرآن را بخوانید و به وسیله آن از خدا بخواهید پیش از آن که گروهی بیایند و به وسیله قرآن از مردم چیزی بخواهند.

از امام باقر علیه السلام نقل شده که یکی از مستحبات شب قدر این است که انسان قرآن را به روی خود بگشاید و بگوید: اللّهُم انّی أسألُک بِکِتابک المُنْزلِ و ما فِیهِ و فیه اسمُکَ الأکبرُ و أسماوِک الحُسنی و ما یُخافُ و یُرجی أن تجعلنی من عتقائک من النار^[12]

3.توسل به اعمال نیک خود انسان

هرگاه انسان در طول عمر خود، عمل نیکی دور از هر نوع ریا انجام داده باشد، می تواند به آن توسل جوید و از خدا درخواست حاجت کند و به این نوع توسل در برخی از آیات اشاره شده است، مانند این آیه: و َاذ یرفع ابراهیم القَواعد من البَیت و اسماعیل ربّنا تقبّل منّا انّک أنت السمیع العلیم.^[13] آن گاه که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه خدا را بالا می بردند و می گفتند خدایا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی.

در این آیه پدر و پسر عمل نیک خود را می گفتند و آنگاه از خدا مسئلت می نمایند و می گویند: ربّنا و اجعلْنا مسلمَین لک و مِنْ ذرّیتنا أُمّة مسلمة لک وأرنا مناسکنا وتب علینا انّک أنت التوّاب الرحیم^[14]

پروردگارا ما را فرمان بردار خویش ساز، و از دودمان ما مردمانی فرمان بردار پدید آور، و شیوه پرستش خود را به ما نشان بده، و توبه ما را بپذیر که تو، توبه پذیر و مهربانی.

در این آیه چهار درخواست حاجت پس از عرضه آن عمل نیک آمده است و در آیه دیگر می خوانیم: الّذین یقولون ربّنا اننا آمنا فاغفر لنا ذنوبنا وقنا عذاب النار^[15]

پروردگارا ! ما ایمان آوردیم پس گناهان ما را بیامرز و ما را از عذاب آتش نگاه دار، در این آیه پس از عرضه عمل قلبی به نام ایمان دو درخواست پشت سر هم آمده است که در حقیقت توسل به آن عمل نیک به خاطر آن دو درخواست است.

4.  توسل به دعای برادر مۆمن

توسل به دعای برادر مۆمن یکی از وسایلی است که می توان به آن توسل جست به گواه این که حاملان عرش در حقّ افراد با ایمان استغفار می کنند^[16]؛ و مۆمنان در حق برادران مۆمنی که در ایمان پیشی گرفتند دعا می کنند^.[17]

این آیات حاکی از آن است که دعا در حق دیگران امری مطلوب و مرغوب است. مع الوصف توسل و درخواست دعا از برادر مۆمن دلیل لازم دارد.

اینک دلیل آن: از پیامبر صلی اللّه  علیه و آله وسلم نقل شده: هرگاه صدای مۆذن شنیدید، همان را تکرار کنید، سپس بر من درود بفرستید. هر کس بر من درود بفرستد، خدا ده برابر پاداش می دهد. آن گاه برای من از خدا وسیله بطلبید.

آن مقامی است در بهشت که فقط شایسته یکی از بندگان خداست و من امیدوارم که همان بنده باشم. آن کس که برای من وسیله را بطلبد، شفاعت من در حق او رواست. ^[18] 

در روایات معصومین این نوع توسل وارد شده است، ابوبصیر از امام باقر علیه السلام نقل می کند امام سجاد علیه السلام به یکی از غلامان خود فرمود: برو در کنار قبر رسول خدا صلی اللّه  علیه و آله وسلم دو رکعت نماز بخوان و در حق من استغفار کن. آنگاه که غلام این عمل را انجام می داد، او را آزاد می کرد^[19]

علی بن محمد الحجّال، به امام هادی علیه السلام نوشت: نوعی بیماری در پایم پدید آمده که نمی توانم برخیزم و بنشینم. اگر صلاح می دانید از خدا بخواهید بیماری مرا برطرف کند و مرا در انجام فرائض و ادای امانت ها یاری رساند^[20].

5.  توسّل به دعای پیامبر صلی اللّه علیه وآله و سلم در حال حیات

از آیات قرآن استفاده می شود که در امّت های پیشین، افراد گنه کار از پیامبر زمان خود، درخواست می کردند که در حق آنان استغفار کند. درباره برادران یوسف می خوانیم: رو به یعقوب کردند و گفتند: یا أبانا اسْتَغفر لَنا ذنوبنا انّا کنّا خاطئین^[21]

پدرجان! از خدا بخواه که گناهان ما را ببخشد، ما اشتباه کردیم، یعقوب در پاسخ گفت: سوف أستغفر لکم ربّی انّه هو الغفور الرحیم^[22]

من از خدا خواهم خواست که گناهان شما را ببخشد، او بخشاینده و مهربان است.

درباره گنه کاران می فرماید:

ولو أنّهم اذ ظَلَموا أنفسَهم جاوک فاستغفروا اللَّهَ واستغفرَ لهم الرسول لَوجدوا اللَّهَ تَواباً رَحیماً^[23]

اگر هنگامی که بر خود ستم کرده اند نزد تو پیامبر خاتم بیایند و از خدا بخواهند که گناهان ایشان را بیامرزد و پیامبر صلی اللّه  علیه و آله وسلم نیز برای آنان آمرزش بخواهد، خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت.

در آیه دیگر منافقان را چنین نکوهش می کند: و اذا قیل لهم تعالوا یستغفر لکم رسول اللَّه لوّوا روِسهم و رأیتهم یصدّون و هم مستکبرون^[24]

اگر به آنان گفته شود بیایید تا پیامبر خدا برای شما آمرزش بخواهد، سر برمی تابند، و آن ها را می بینی که از سخن تو روی گردان شده و تکبر می ورزند.

از این دو آیه استفاده می شود که

مسلماً منزلت پیامبر صلی اللّه علیه وآله و سلم نزد خدا مایه استجابت دعای ایشان بوده و قطعاً خواسته های آن نیازمند برآورده می شود.

پس از خواندن دعا،حاجات خود را بخواهید كه به خواست خدا برآورده مى‏شود. و در روایت دیگرى‏ وارد شده است كه بعد از خواندن دعا چنین گوید:

یا سادَتى وَمَوالِىَّ اِنّى تَوَجَّهْتُ بِكُمْ اَئِمَّتى وَعُدَّتى لِیَوْمِ فَقْرى وَحاجَتى اِلَى اللّهِ وَتَوَسَّلْتُ بِكُمْ اِلَى اللّهِ وَاسْتَشْفَعْتُ بِكُمْ اِلَى اللّهِ فَاشْفَعُوا لى عِنْدَ اللّهِ وَاسْتَنْقِذُونى مِنْ ذُنُوبى عِنْدَ اللّهِ فَاِنَّكُمْ وَسیلَتى اِلَى اللّهِ وَبِحُبِّكُمْ وَبِقُرْبِكُمْ اَرْجُو نَجاةً مِنَ اللّهِ فَكُونُوا عِنْدَ اللّهِ رَجاَّئى یا سادَتى یا اَوْلِیاَّءَ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِمْ اَجْمَعینَ وَلَعَنَ اللّهُ اَعْداَّءَ اللّهِ ظالِمیهِمْ مِنَ الاْوَّلینَ وَالاْخِرینَ امینَ رَبَّ الْعالَمینَ ^[25]

اى آقایان و سرورانم،من به شما پیشوایان و توشه‏هایم براى روز تنگدستى روى آوردم،و نیازم به سوى خداست، و توسّل جستم به سوى خدا،پس در نزد خدا واسطه من شوید،و مرا پیش خدا از گناهانم رهایى بخشید،كه تنها شما وسیله من به جانب خدا هستید، من با دوستى با شما و نزدیك شدن به شما امیدوار نجات از جانب خدا هستم، پس نزد خدا امید من باشید،اى آقایان من و دوستداران خدا،خدا بر همه آنان درود فرست و لعنت خدا بر دشمنان خدا آن ستمگران به محمّد و خاندان محمّد، از پیشینیان و پسینیان،دعایم را اجابت كن اى پروردگار جهانیان.

در نهایت باید اشاره نماییم که مورد ششم توسل به پیامبر و اهل بیتش علیهم السلام پس از حیات ایشان است که آن ها را همواره زنده و حاضر می دانیم.

اما در ارتباط با این که چه زمانی برای خواندن دعای توسل مناسب است باید بگوییم توسل به اولیای الهی امری مطلوب و همراه با برکات فراوان است و هر زمان که حال توجه و توسل باشد مطلوب و بی اشکال است از طرفی میان مۆمنین مرسوم است که دعای توسل را شب چهارشنبه بخوانند باید بگوئیم که خواندن دعای توسل در شب چهار شنبه دلیل خاصی ندارد و در روایت و منبع خاصی وارد نشده است و در مناسبت های مختلف این دعا خوانده می شود؛

اما

شاید انتخاب این زمان خاص برای نظم بخشیدن در خواندن و بهره مند شدن از این دعا است و روشن است اگر برنامه ای زمان خاصی داشته باشد بهتر و به طور منظم انجام می گیرد و افراد از قبل برای انجام آن آماده می شوند و وقتی اوقات خود را به آن اختصاص می دهند. البته می توان شواهدی را برای عمل مردم ذکر کرد و به عنوان نمونه به ماجرای مسجد جمکران اشاره نمود.

جهت دانلود فایل صوتی دعای توسل کلیک کنید

پی نوشت:

[1] جناب محمد بن باویه، شیخ صدوق از نخستین محدثین طراز اول شیعه که با دعای شخص حضرت حجت علیه السلام به دنیا آمد.

[2] لسان العرب، ج11، ص 225

[3] اصول کافی 8/ 157

[4] النهایة، ج5، ص 185

[5] سوره مبارکه مائده آیه 35

[6] نهج البلاغه، خطبه 110

[7] نهج البلاغه، خطبه 106

[8]  سوره مبارکه اعراف آیه 80

[9] صحیح ترمذی، ج5، ص515، شماره حدیث 3475

[10] مصباح المتهجد، ص 374

[11] مسند احمد، ج 4، ص 445

[12] الاقبال بالأعمال، ص 41

[13] سوره مبارکه بقره آیه 127

[14] سوره مبارکه بقره آیه 128

[15] سوره مبارکه آل عمران آیه 16

[16] سوره مبارکه غافر آیه 7

[17] سوره مبارکه حشر آیه 10

[18] صحیح مسلم، جزء 3، کتاب صلاة/4

[19] بحارالانوار، ج46، ص 92

[20] کشف الغمه/3/182

[21] سوره مبارکه یوسف آیه 97

[22] سوره مبارکه یوسف آیه 98

[23] سوره مبارکه نسا آیه 64

[24] سوره مبارکه منافقین آیه 5

[25] مفاتیح الجنان، ترجمه و بازنویسی شیخ حسین انصاریان، نشر دارالعرفان .

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: محمد حسین بنکدار

تنظیم: مریم فروزان کیا