جمله و اجزای آن

اهداف یادگیری:

آشنایی با اجزای گزاره از جمله مفعول، مسند و متمم

کاربردی کردن آموخته ها در تمارین

پیش از این درباره ی نهاد و گزاره صحبت کردیم و دانستیم که هر جمله دو بخش اساسی دارد که عبارتند از: نهاد و گزاره.

در برخی از جملات گزاره ی آن ها تنها فعل است مانند: صبح دمید.

اما بعضی از جملات علاوه بر فعل با اجزای دیگری نیز همراهند، مانند :

ستارگان آسمان را زیبا می کنند.

مادر نگران است.

پرندگان دانه از زمین بر می چینند.

هر یک از کلمات رنگی در جملات بالا نقشی را بر عهده دارند :

آسمان مفعول / نگران  مسند / زمین  متمم

چنان چه بخواهیم هریک از این نقش ها را تعریف کنیم چنین می گوییم :

مفعول گروه اسمی است که پس از آن نشانه ی « را » باشد یا بتوانیم این نشانه را به آن بیفزاییم.

تمرین :

به جملات زیر و گزینه ی صحیح هر یک از آن ها دقت کنید :

 لباسهایم را پوشیدم  و حر کت کردم.

لباسهایم:

الف) نهاد                ب) مفعول               ج) مسند                    د) گزاره

گزینه ی « ب » صحیح است زیرا نهاد واژه ی « من » است که در جمله به قرینه حذف شده است

( قرینه : نهاد پیوسته ی « م » ) / مسند نیز نمی تواند باشد زیرا در جملاتی که مسند وجود دارد باید فعل آن یک فعل ربطی باشد / تمام جمله ی « لباس هایم را پوشیدم » گزاره است بنابراین گزینه ی « د» نیز صحیح نیست.

جهانگرد مشهور آبشار زیبای طبیعت کردستان را در نهایت لذت به نظاره نشست.

مفعول کدام است؟

الف) طبیعت                ب ) کردستان                ج) زیبا                د) آبشار

گزینه ی « د » صحیح است زیرا هر یک از کلمات « طبیعت » و « کردستان » مضاف الیه بوده و واژه ی « زیبا » صفت است برای « آبشار ».

مدیر مدرسه کارنامه ی دانش آموزان ممتاز را به دست گرفته و نام آن ها را صدا می زد.

مفعول کدام است؟

الف) کارنامه              ب) دانش آموزان           ج) ممتاز                د) مدیر

گزینه ی « الف » صحیح است زیرا « دانش آموزان » مضاف الیه است و « ممتاز» صفت و « مدیر » نهاد جمله است.

اکنون می خواهیم درباره ی مسند و متمم بیش تر بدانیم:

مسند کلمه یا گروهی از کلمات است که فعل اسنادی به آن نیاز دارد.

تمرین:

به جملات زیر دقت کنید:

فضای کلاس پر از سر و صدا شد و معلم دیگر نتوانست دانش آموزان را کنترل کند.

کدام گزینه مسند است؟

الف) کلاس               ب) پر                      ج) از                 د) فضا

گزینه ی « ب » صحیح است زیرا « کلاس » مضاف الیه بوده و « از » حرف اضافه است و « فضا » نهاد جمله می باشد.

ابرها جلوی دیدگان مهتاب را گرفته و آسمان تیره و تار شد.

تیره و تار:

الف) نهاد                        ب) گزاره            ج ) مسند            د) مفعول

گزینه ی « ج» صحیح است زیرا « آسمان » نهاد است و « تیره و تار شد » گزاره است و در جمله ی دوم مفعول وجود ندارد.

او را دیدم که سفید موی بود و خمیدگی کمرش اجازه ی راه رفتن به وی نمی داد.

سفید موی :

الف) نهاد               ب) مسند                 ج) مفعول                د) متمم

« م » در فعل ( دیدم ) نهاد پیوسته است و « او » مفعول بوده و در جمله ی مورد نظر متمم وجود ندارد.

متمم گروه اسمی است که پس از حرف اضافه آمده و معنای فعل بدون آن ناتمام می باشد . برخی از حرف های اضافه عبارتند از : با، به ، از ، برای، در، درباره ی و ...

تمرین:

پرنده ی  شکسته بال از فراز بام به زمین افتاد و منقارش شکست.

متمم کدام است؟

الف) فراز                  ب) شکسته بال                   ج) زمین            د) الف و ج

گزینه ی « د » صحیح است زیرا هر دو « فراز »  و « زمین » متمم هستند و « بال شکسته » صفت است.

حلاوت از سخنان گهربار مدیر ارجمند شرکت می بارید به گونه ای که دیگر هیچ اعتراضی از سوی کارکنان باقی نماند.

متمم:

الف) سخنان                      ب) شرکت                ج) مدیر                   د) حلاوت

گزینه ی « الف» صحیح است زیرا « شرکت» و « مدیر » مضاف الیه بوده و « حلاوت » نهاد جمله می باشد.

برای رسیدن به موفقیت تنها تلاش و پشتکار لازم است و هیچ گاه نباید شکست به ناامیدی انسان بینجامد.

متمم :

الف) انسان                         ب) لازم                  ج) ناامیدی              د) به

« ج» گزینه ی صحیح می باشد زیرا « انسان » مضاف الیه بوده و « لازم» مسند است و « به» حرف اضافه.

نکته

به هریک از جملاتی که تاکنون خواندیم می توان یک یا چند گروه قیدی نیز افزود که گروه قیدی را می توان از جمله حذف کرد، مانند:

امروز لباسهایم را پوشیدم.

آسمان ظهر هنگام تیره و تار شد.

پرنده ی شکسته بال به شدت از فراز بام به زمین افتاد.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تنظیم:‌ شیرزاده - تنظیم: داودی